گزارش مرکز پژوهش‌های مجلس در خصوص چالش‌های صنعت پتروشیمی‌

نسیم‌آنلاین: مرکز پژوهش‌های مجلس در گزارش «ارزیابی اثرات قوانین و مقررات ناظر بر توسعه متوازن و پایدار زنجیره ارزش صنعت پتروشیمی» به مسائل گوناگون صنعت پتروشیمی در ایران پرداخته است. مرکز پژوهش‌ها از مهم‌ترین دلایل توسعه نامتوازن در صنعت پتروشیمی را نداشتن استراتژی توسعه صنعتی در کشور می‌داند که سبب شده هدف‌گیری‌های مشخص برای صنایع پیشران نداشته باشیم.

نبود نهاد تنظیم‌گر

 پس از اجرایی شدن اصل 44 قانون اساسی اکثر بنگاه‌های تحت تملک دولت به بخش‌های غیردولتی و خصوصی واگذار شد. در نتیجه سازکار پتروشیمی‌ها تغییر قابل توجهی کرد که نیازمند بازنگری در نقش‌ها متناسب با شرایط جدید بود اما این بازنگری تا کنون رخ نداده است. برای مثال وزرات نفت که باید عمدتا در حوزه‌ی مدیریت و برنامه‌ریزی صنعت نفت و گاز فعال باشد نقش سیاست‌گذاری و تنظیم‌گری را برعهده گرفته است. این در صورت است که ماده 59 قانون اجرای سیاست‌های کلی اصل 44 اجازه‌ی تنظیم‌گری را از دستگاه‌های اجرایی گرفته است.

عدم تأسیس نهاد‌های تنظیم‌گر سبب تداخل بین وزرات نفت و وزرات صمت شده است. همچنین صنعت پتروشیمی برای تأمین خوراک، نیازمند ارتباط صحیح بین شرکت ملی صنایع پتروشیمی و شرکت ملی پخش و پالایش است در حالی که برنامه‌ریزی این دو صنعت مجزا از هم انجام می‌شود.

سیاست‌گذاری به نفع خام‌فروشی

صنعت پتروشیمی در ایران با فقدان استراتژی توسعه نیز روبه‌رو است که سبب شده پراکندگی در سیاست‌های صنعتی کشور رخ بدهد. برای مثال دولت در سال 1393 موظف شد که در طی 10 سال ظرفیت تولید محصولات پتروشیمی را به 100میلیون تن افزایش دهد. همین هدف مجددا در برنامه‌ی ششم توسعه نیز در سال 1396 مصوب شد. با این رویکرد توسعه‌ی صنعت پتروشیمی کشور بجای اینکه به سمت حداکثر سازی ارزش افزوده از طریق احداث صنایع میان دستی و پایین دستی باشد صرف افزایش ظرفیت تولید محصولات با ارزش افزوده‌ی کمتر می‌شود.

عدم توجه کافی به این موضوع سبب شده برخی از محصولات پر مصرف در صنعت پتروشیمی کشور از جمله پلی‌اتیلن ترفتالات مجتمع تندگویان یا استایرن مجتمع پارس واحدهای تولیدکننده مشابه‌ی در کشور نداشته باشند و صنایع پایین‌دستی مصرف‌کننده این محصولات و زنجیره‌های بعدی آن در تأمین مواد اولیه با مشکلات زیادی مواجه باشند.

بر اساس داده‌های سال 1400، 67 درصد خوراک مصرفی در صنایع پتروشیمی را انواع خوراک گازی و 33 درصد دیگر انواع خوراک مایع تشکیل داده است. اجرای برنامه‌های توسعه صنعت پتروشیمی کشور در دهه‌های اخیر منجر به رشد قابل توجه محصولات خوراک گازی از جمله متانول، اتیلن و آمونیاک شده است. همچنین بســیاری از محصولاتی که عمدتا بر پایه‌ی خوراک مایع تولید می‌شوند، سهم کمتری از ســبد محصولات پتروشیمی کشور را دارند.

 این در حالی است که عمدتا محصولات حاصل از خوراک گاز از جمله متانول، صادر می‌شوند ولی محصولات حاصل از خوراک مایع عمدتا برای استفاده در صنایع پایین دستی در داخل کشور مصرف می‌شوند. به عبارتی محصولات حاصل از خوراک مایع به علت آنکه در صنایع دیگر بکار می‌رود ارزش افزوده‌ی بیشتری می‌تواند ایجاد کند ولی با این وجود کمتر به آن بها داده می‌شود.

تکمیل نشده زنجیره‌ی ارزش افزوده

برخی از محصولات پتروشیمی تولید شده به عنوان خوراک برای صنایع پایین‌دستی به فروش می‌رسند. به همین علت یکی از شاخص‌های تکمیل زنجیره‌ی ارزش در صنعت پتروشیمی نسبت میزان فروش خوراک‌های بین مجتمعی به کل محصولات فروخته شده است.

میزان تولیدات صنایع پتروشیمی در سال 1400 نسبت به 1394 حدود 40 درصد رشد کرده است ولی با این وجود نسبت فروش بین مجتمعی به کل فروش در سطح 23 درصد ثابت مانده است. به عبارتی همچنان 23 درصد از میزان فروش صنایع پتروشیمی به صنایع پایین دستی تعلق می‌گیرد تا به محصولات با ارزش افزوده بیشتر تبدیل شود.

یکی از الزامات افزایش سهم فروش داخلی بین مجتمعی بهره‌مندی از قراردادهای مطمئن خوراک با واحدهای بالادســت و قیمت‌گذاری هوشــمند خوراک‌های بین مجتمعی است. بعد از اعمال قانون اجرای سیاســت‌های کلی اصل 44 قانون اساســی و واگذاری مجتمع‌های پتروشیمی، مدیریت خوراک‌های بین‌مجتمعی متولی مشخص ندارد که این موضوع یکی از دلایل کندی تکمیل زنجیره ارزش در صنعت پتروشیمی کشور است.

عدم توجه به تحقیق و توسعه

از نظر وضعیت فناوری در صنعت پتروشیمی علی‌رغم پیشرفت‌هایی که وجود داشته اما همچنان این صنایع به ویژه در حوزه‌ی دانش فنی به شرکت‌های صاحب دانشِ عمدتا اروپایی وابسته هستند. خرید مکرر دانش‌فنی برای تأسیس واحد‌های تولیدی نشان می‌دهد، در صنعت پتروشیمی کشور جهت‌گیری مشخصی وجود ندارد و بیشتر به دانش‌فنی از شرکت‌های مختلف بسنده می‌شود.

همچنین میزان هزینه‌‌ی شرکت‌های پتروشیمی در ایران برای تحقیق و توسعه پایین است. درحالی که شرکت صنایع پتروشیمی خلیج فارس با وجود اینکه رتبه‌ی سی هفتم در بین 100 شرکت برتر شیمیایی جهان را دارد، صرفا 1.3 درصد از فروشش را برای تحقیق و توسعه صرف می‌کند. این درحالی است که شرکت‌های سومیتوموکیمیکال، دوپوینت، ای جی جم، باسف و داو کمیکال به ترتیب برای تحقیق و توسعه 7.8، 7.2، 3.4، 3.5 و 2 درصد از فروششان را هزینه می‌کنند.