"النینیو" میهمان زمستانی ایران خواهد بود؟+تصاویر نقشه‌ای
میزگرد تخصصی «نسیم» با حضور اساتید برجسته رشته هواشناسی و اقیانوس‌شناسی کشور درباره علل و ریشه‌های پدیده جوی و اقیانوسی النینیو/ آیا النینیو بر آبوهوای ایران تاثیر می‌گذارد؟ / چرا سازمان هواشناسی دوپهلو و سه‌پهلو صحبت می‌کند؟
سرویس اجتماعی خبرگزاری «نسیم»، پیش‌بینی‌های سازمان هواشناسی در تابستان مرتب هشدار وقوع سیل را میداد اما سیل نمی‌آمد. به تعبیری هواشناسی هشدار دهنده‌ای شده بود که وقتی هشدارهای آنها هم درست از کار در می‌‌‌‌آمد متأسفانه کسی اهمیتی به آن نمی‌داد. در حدود شش هفته مرتب هشدار سیلاب می‌دادند ولی هیچ اتفاقی نمی‌افتاد و در دفعه‌های بعد که هشدار سیلابی شدن رودخانه‌ها را دادند طبیعتاً کسی اهمیتی به این هشدارها نداد. نتیجه آن شد که متأسفانه حوادثی در مازندران مانند زیرآب و رامسر به وقوع پیوست.
با ورود به پاییز بازار شایعاتی داغ شد که زمستان و پاییز خیلی سرد و زودهنگامی را خواهیم داشت. سر و کله کلمه اسپانیایی "النینیو" یا به ترجمه فارسی "پسر مسیح" در رسانه‌ها باز شد. بازار شایعات داغ است و هرکسی خودش را صاحب‌نظر می‌داند، به قول پروفسور اردکانی" 76 میلیون هواشناس در ایران داریم!". از رئیس شرکت ... تا وزیر... راجع به پدیده النینیو اظهار نظر می‌کنند. در این بین نامه‌ای بدون امضا با سربرگ سازمان مدیریت بحران کشور به نقل از وزیر نیرو پیش‌بینی "احتمال وقوع زمستان بسیار سرد" و "بارش‌های زیاد و وقوع سیل بسیار شدید" را مطرح کرد، در مقابل دکتر پرهیزکار رئیس سازمان هواشناسی آمدن انسو یا النینیو به ایران را یک حرف غیرعلمی دانسته و امکان‌پذیر نمی‌داند.
ابهامات و سوالاتی که حول و حوش پدیده النینیو و سازمان هواشناسی در جامعه مطرح است در میزگردی با حضور اساتید برجسته رشته هواشناسی و اقیانوس شناسی کشور در خبرگزاری «نسیم» مورد بررسی قرار گرفت.
دکتر حسین اردکانی، متولد 1312، دکترای فیزیک و از شاگردان پروفسور حسابی که از سال 1339 در سازمان هواشناسی ایران به عنوان یکی از بنیانگذاران این سازمان شناخته می‌شود. پروفسور اردکانی علاوه بر سابقه 15 سال تدریس در دانشکده ژئوفیزیک دانشگاه تهران و بیش از 50 سال تدریس در دانشکده هواپیمایی کشور در دانشگاه‌های آمریکا نیز به تدریس پرداخته است .
دکتر حسین اردکانی
دکتر محمد رضا بنازاده ماهانی، در رشته علوم دریایی گرایش فیزیک دریا و ریاضی کاربردی دکتری خود را از آمریکا اخذ کرده است. از سوابق علمی و اجرایی وی میتوان به موارد زیر اشاره کرد:
- تاسیس، راه‌اندازی و ریاست انجمن علوم و فنون دریایی ایران
- تاسیس و راه‌اندازی مرکز علوم جوی و اقیانوسی
- تاسیس و راه‌اندازی و ریاست دانشکده علوم دریایی وابسته به دانشگاه آزاد اسلامی
- تاسیس، راه‌اندازی و ریاست دانشگاه کیش
- ایجاد رشته‌های علوم دریایی در دانشگاه تربیت مدرس و دانشگاه هرمزگان
- رئیس مرکز تحقیقات علوم دریایی
- مشاور محیط زیست چند وزیر
دکتر محمدرضا بنازاده ماهانی
دکتر محمدتقی زمانیان، استاد رشته هواشناسی و عضو سابق کمیته مشترک علمی سازمان هواشناسی جهانی است. از سوابق علمی و اجرایی دکتر زمانیان میتوان به موارد زیر اشاره کرد:
- استاندار استان‌های سمنان و بوشهر
- قائم مقام سازمان هواشناسی کشور
- رئیس پژوهشکده هواشناسی کشور
- عضو هیئت مدیره انجمن علوم و فنون دریایی ایران
- معاون برنامه‌ریزی استانداری فارس
- معاون فنی و هماهنگی سازمان هواشناسی کشور
دکتر محمدتقی زمانیان
حاصل کار گزارشی است که در دو قسمت تقدیم می‌گردد. در قسمت اول به چرایی و ویژگی‌های پدیده جوی و اقیانوسی النینیو خواهیم پرداخت و به این سوال پاسخ خواهیم داد که آیا این پدیده در ایران تاثیر خواهد داشت؟
«نسیم»: ضمن خوش‌آمدگویی به اساتید محترم برای شروع بحث باید گفت مطالبی که می‌بایست در فضای دانشگاهی و مدیریتی کشور مطرح شوند به متن جامعه کشیده شده است. تقریباً اگر به جامعه نگاه کنیم الان برای مردم جا افتاده است که امسال زمستانی با بارش‌های ناگهانی، سنگین و بسیار سرد را خواهیم داشت.
دکتر اردکانی: من واقعاً از این تناقض‌گویی که انجام شده است متأسف هستم و نمی‌دانم باید چه کار بکنم. من خدمتتان عرض کنم که اگر پیش‌بینی‌های فصلی را در نظر بگیریم اصولاً به غیر از پیش‌بینی‌های عددی از روش‌های مختلف دیگری نیز تبعیت می‌کند. پیش‌بینی‌های عددی که امروز در جهان انجام می‌شود می‌توانند تا 5 یا 7 روز و حداکثر تا 10 روز را پیش‌بینی کنند. دو مرکز بزرگ پیش‌بینی جهان که زیر نظر سازمان هواشناسی هستند، مسئولیت دارند که این پیش‌بینی‌ها را برای نیمکره شمالی و نیمکره جنوبی در اختیار تمام کاربران قرار دهند. تمام اعضای هواشناسی جهان عضو این سازمان هستند. این دو مرکز یکی در مریلند آمریکا در شمال واشنگتن است که من خودم آنجا را از نزدیک دیده‌ام و دیگری در شینفیلد در نزدیکی لندن است که اروپایی‌ها آن را اداره می‌کنند.
ژاپن و کره یک مدلی را اجرا می‌کنند که هواشناسی ایران هم از آن استفاده کرده است، انگلیس هم مدلی را اجرا کرده است. شنیدم که رئیس سازمان هواشناسی و یا رئیس پیش‌بینی گفته است که مثلاً در زمستان امسال یک درجه و یا یک درجه و نیم نسبت به میانگین، دمایمان بالاتر است. این پیش‌بینی را با استفاده از مدل کره و ژاپن ارائه داده‌اند، مدل انگلیس هم این را تقریباً داده است ولی این مدل، مدلی نیست که صددرصد جوابگو باشد. مثلاً در غرب آمریکا در کالیفرنیا و در سیاتل که من بودم گرمای بسیار زیادی بود، ماه جولای امسال گرم‌ترین ماه جولای در دنیا بوده است. حالا این مسئله را به النینیویی که اتفاق افتاده است ارتباط می‌دهند که بیشترین النینیو بوده است. اما برای زمستان پیش‌بینی‌شده که هیچ قسمتی از آمریکا به غیر از غرب آنجا مانند ایالت کالیفرنیا و اُرِگان و یک قسمت از سیاتل تحت تأثیر النینیو قرار نمی‌گیرد.
(a) شرایط النینیو، دسامبر 1997
(b) شرایط لانینا، دسامبر 1998
بررسی‌شده است که در سالهای 1997 و 1998 که النینیوی بسیار گرمی بوده، در آن سال از اکتبر به بعد در این ایالت‌ها بارندگی شدید شده بود. قبل از آن این ایالت‌ها با کم‌بارشی بسیار شدیدی توأم بوده‌اند حتی در کالیفرنیا آب را جیره‌بندی کرده بودند. باور کنید که بارندگی از اکتبر به بعد در این استان‌ها شروع شده و چند هفته پیش در لس‌آنجلس سیل اتفاق افتاد. ببینید یعنی با قاطعیت صحبت می‌کنند، چرا با قاطعیت صحبت می‌کنند؟ به این دلیل که سالیان دراز روی این موارد کار کرده‌اند و این ضریب همبستگی را پیدا کردند و فهمیده‌اند ضریب همبستگی برای کدام منطقه‌شان بیشتر است. می‌دانند که غرب آمریکا بستگی به اقیانوس آرام دارد بنابراین اقیانوس آرام ممکن است متأثر از النینیو باشد. چون این پدیده ممکن است در اقیانوس آرام اتفاق بیافتد و تغییراتی که در آنجا بوده می‌تواند تأثیراتی داشته باشد. مثلاً پدیده‌ای به نام PDO روی آن اثر می‌گذارد و این اثر بر روی اقیانوس آرام و بر غرب آمریکا تاثیر می‌گذارد و کاملاً مشخص است. مثلاً دردوره‌های 10 یا 20 ساله وارد فاز گرم و یا فاز سرد می‌شود، فاز گرم یا فاز سرد این پدیده بر روی مواردی مانند ماهیگیری در آلاسکا چقدر مهم است؟ مثلاً فاز گرمش چقدر مهم است؟ و فاز سردش چقدر مهم است؟ بنابراین این موارد کار شده و بدون کار تحقیقاتی نمی‌توانیم اظهارنظر قطعی داشته باشیم.
سازمان هواشناسی دوپهلو و سه‌پهلو صحبت می‌کند
خوب حالا سازمان هواشناسی به دلیل اینکه کار تحقیقاتی زیادی را انجام نداده است نمی‌تواند قاطعیت داشته باشد و به همین دلیل است که از آن مدل‌هایی که به دستشان می‌رسد دوپهلو و سه‌پهلو یک صحبت‌هایی می‌کنند و مردم هم واقعاً نمی‌دانند چه کار بکنند. به صحبت‌های وزیر نیرو گوش بدهند که می‌گوید هوای بسیار سردی امسال زمستان داریم. حالا وزارت نیرو بر چه مبنایی این را گفته است معلوم نیست! از چه مدلی استفاده کرده‌اند؟ چه کسی این حرف را زده است؟ یک نفر این حرف را با مسئولیت با دلیل یا بی‌دلیل زده است. ببینید این‌ها بایستی با دلیل صحبت شود، با کار صحبت شود.
من فکر می‌کنم یک فازی که ممکن است روی ایران اثر داشته باشد به نام نوسان آتلانتیک شمالی ( North Atlantic Oscillation ) است و بر روی کشور ما و اروپا خیلی اثر دارد. این نوسان با یک نوسان دیگری به نام AO ( Arctic Oscillation ) نوسان شمالگان رابطه پیدا می‌کند که بسیار مهم است. با توجه به تصاویر مشخص می‌شود که این‌ها چه ارتباطی با یکدیگر دارند. ارتباط این نوسانات به شکل الاکلنگی است که هر 30 سال جا به جا می‌شود به طور مثال اگر یک آبوهوای بسیار سردی بر روی گرینلند اتفاق بیافتد هوای بسیار گرمی در شمال اروپا و بارندگی‌های بسیار شدیدی بالعکس رخ خواهد داد. وقتی هوای بسیار سردی در شمال اروپا هست هوای بسیار گرمی روی گرینلند اتفاق میافتد یعنی درست شکل الاکلنگی خودش را حفظ می‌کند. مثلاً الآن النینیو ازنظر فشاری و دمایی یک شکل الاکلنگی دارد در یک‌جا گرم و پشت سر این یک پدیده لانینیا اتفاق میافتد چون این دختر مسیح و آن هم پسر مسیح است.
النینیو در فاز گرم روی ایران اثرات زیادی ندارد
بنابراین نگاه کنید که این‌ها باهم رابطه دارند ولی من خودم فکر می‌کنم که النینیو در فاز گرم روی ایران آن اثرات زیاد را ندارد. من دو تا تز بر روی این مسئله داشتم ولی من لانینیا را دیدم که احتمال دارد روی ایران اثر داشته باشد. شاخص‌های آنها را از 1950 به بعد تا سال 2012 ما همه را بررسی کردیم، من دیدم که لانینیا مثلاً مانسون را که بارندگی‌های بسیار شدیدی در هند و پاکستان ایجاد می‌کند، در فاز سرد تحت تاثیر شدیدی قرار می‌دهد اما در فاز گرم (النینیو)، مانسون بسیار ضعیف است و بنابراین به‌طور متوسط امسال بارندگی در هند و پاکستان بسیار کم بوده است. اما در عوض در اقیانوس آرام توفان‌های حارهای بسیار زیادی شکل می‌گیرد. مشاهده کردید که در فیلیپین و ژاپن چه توفان‌های بسیار شدیدی اتفاق افتاد و این به دلیل تاثیری است که از اقیانوس آرام می‌گیرد.
در جزیره گوام که همین چندی پیش تیم ملی فوتبال ما در آنجا بازی کرد یک مرکز بین‌المللی پیش‌بینی توفان‌های منطقه حارهای است که من از آن کاملاً بازدید کرده‌ام. یک مرکز هم در فلوریدا در مرکز کندی استیشن است و بر روی اقیانوس اطلس مطالعه می‌کند که تمام این‌ها را من دیده‌ام. بنابراین نگاه کنید که به اقیانوس آرام بسیار توجه شده است چرا که اگر در 5 درجه عرض شمالی و 5 درجه عرض جنوبی خط استوا اتفاقی بیافتد در محدوده 120 تا 180 درجه غربی آن حوزه را کاملاً تحت تأثیر قرار می‌دهد در نتیجه جهت جریان باد عوض شده و گرما از جایی به جای دیگر منتقل می‌شود. من گزارشی دارم که در سپتامبر رئیس سازمان هواشناسی جهانی در مورد النینیو صحبت کرده است متأسفانه او هم اینجا اشتباه کرده است منتهی حالا یک مطلبی بیان کرده که عامیانه است. وی می‌گوید: "اثر النینیو در اول سپتامبر و بین اکتبر 2015 تا ژانویه 2016 خیلی زیاد است". یعنی در کشور ما پاییز تا اواسط زمستان می‌شود.
این تغییر گذر از فاز گرم به فاز سرد بسیار مهم است. شاخصی هست به نام ( Transition Nano Index ) که چقدر زیاد روی این کار کرده‌اند. یعنی روی حمله ال نینیو و خاتمه‌اش و شروع لانینا، حمله‌اش و خاتمه‌اش، این دوره برای آمریکا کاملاً مشخص است. این دوره دو ماهه یا سه ماهه که گذر است بسیار اهمیت دارد. سازمان هواشناسی ایران حتی در مورد این شاخص صحبتی نکرده است.
مطلب رئیس سازمان هواشناسی آمریکا را که می‌خواندم گفته بود امسال یک سال بسیار استثنایی است. چرا؟ برای اینکه به مقدار چندین هزار کیلومتر از حجم برف و یخ قطب شمال کم شده است در نتیجه یک اختلاف زیادی بین این دو پدیده بوجود خواهد آمد یعنی سیاره زمین با یک وضعیت خاصی روبرو شده است که از النینیوی سال 1997 -1998 هم بالاتر خواهد بود. در کتاب جدیدی که از آمریکا آورده‌ام نوشته شده که در قطب شمال تا 8 سانتیمتر پوشش یخ کم شده است. به این دلیل است که در تمام اقیانوس اطلس، دریای مانش و غرب اسکاندیناوی بارندگی بسیار زیادی می‌شود همه این آبها به طرف قطب شمال می‌رود و درنتیجه مقداری نمک از اقیانوس وارد قطب شمال شده و این نمک باعث ذوب شدن یخ و برف می‌شود. درنتیجه پدیده AO منفی بوجود می‌آید که اگر AO مثبت بشود تغییرات فاز دیگری دارد و وضعیت کاملاً فرق می‌کند. ببینید این پیش‌بینی‌های فصلی واقعاً خیلی کار دارد، خیلی بحث دارد ما همین‌طوری نباید اظهارنظر بکنیم.
سردترین سالی که در ایران به خاطر دارم سال 1342 - 1343 هست که در آن زمان رئیس پیش‌بینی سازمان هواشناسی کشور بودم. در تهران دمای منهای 19 درجه، در همدان منهای 37 درجه و در مشهد مقدس منفی 35 درجه سلسیوس را تجربه کردیم. آن سال را اگر بررسی کنید می‌بینید النینیو نبوده اما لانینیای ضعیف رخ داده است. الآن تمام سال‌ها از 1950 به بعد را بررسی کرده‌ام که تا حالا لانینیا چه موقع قوی بوده، النینیو چه موقع قوی بوده و نوسان‌هایش به چه صورت بوده است. خوب این احتیاج به زمان دارد. به‌طورکلی می‌توانم بگویم که امسال یک بارندگی متعادلی داریم و دما هم تقریباً متعادل است. تا حالا بارندگی‌های سیل‌آسا در ماه اکتبر و نوامبر داشته‌ایم. بایستی سازمان هواشناسی با توجه به وظایفی که دارد خوب و به موقع پیش‌بینی کند و در اختیار مردم قرار بدهد و این وظیفه‌اش است حالا اینکه چه امکاناتی ندارد آن بحث دیگری است. بنابراین به نظر من تفسیر خوبی از اطلاعاتی که در اختیارش هست انجام نمی‌دهد.
دکتر بنازاده: جو و اقیانوس با یکدیگر در تعامل هستند. سردی هوا بر روی یکی و گرمای هوا بر دیگری اثر می‌گذارد. اصولاً دینامیک حرکتی هم در اثر اختلاف فشار به وجود می‌آید . یک روز به‌صورت پرفشار و یک روز کم‌فشار به وجود می‌آید. حرکت کردن و نیروی کوریولیس گردش زمین باعث چرخش می‌شود که ایجاد جریان‌های کلان گردشی ( circulation ) می‌کند. این جریان‌های کلان گردشی همیشه در هوا و در دریا وجود دارند نمونه‌اش در اقیانوس به طور مثال Golf Stream است. یا مثلاً خیلی جریان‌های بزرگی هستند که به سمت بالا رفته و اقیانوس اطلس را دور می‌زنند. نظیر این جریان‌ها هم شما در هوا دارید مانند جریان‌های مدیترانه‌ای است که مسیرهایش از ایران رد می‌شود و بعضی از آنها هم از ایران رد نمی‌شود درنتیجه باید بر روی نقشه نگاه کنیم ببینیم که این جریان گردشی به ایران هم پوشش می‌دهد یا نمی‌دهد.
مباحث اصولا به دو دسته کلان (کره زمین) و محلی تقسیم می‌شوند. محلی به این معنا است که مثلاً در شب هوا سرد و اقیانوس گرم می‌شود. بین گرما و سرما اقیانوس یا دریا شروع به تغییر کردن می‌کند. روز برعکس این‌طرف گرم و آن طرف سرد می‌شود. در حقیقت جریان‌ها جهت‌شان عوض می‌شوند. به خاطر اینکه از فشار سنگین به سمت سبک شروع پرفشار به طرف کم‌فشار حرکت می‌کند، هوا وقتی سرد شد سنگین می‌شود افت کرده و به پایین می‌رود. هوا وقتی گرم شد سبک می‌شود و به بالا می‌رود و این اختلاف فشار ایجاد حرکت می‌کند. این حرکت‌ها هم محلی و هم جهانی است.
درنتیجه ما در بحث هواشناسی یا اقیانوس‌شناسی با دو دید باید آن را نگاه کنیم. یکی آنکه جهان محور باشد یعنی اینکه تمام جریان‌های جهان را بشناسیم و بدانیم که کدامشان همیشه دائمی هستند. کره زمین همیشه بالایش سرد است و استوا گرم است و اختلاف فشار همیشه وجود دارد درنتیجه این جریانات دائمی هم وجود دارد. زاویه کره زمین هم به نحوی است که تابش در زمستان و تابستان تغییر نمی‌کند. اگر دما یک درجه بالا یا پایین شود ممکن است اتفاقات زیادی رخ دهد و جریانات بسیاری تغییر کنند. بنابراین اگر یک اتفاقی بیافتد که درجه حرارت را پایین یا بالا ببرد روی جریان‌ها اثر می‌گذارد چون اختلاف فشار تغییر می‌کند و اختلاف فشار که تغییر کرد این اتفاقات می‌افتند.
مدل‌های ریاضی که نوشته می‌شوند بر اساس همین شرایط است. بیشتر معادلات نوستوک هست. در این معادلات زمان را جلو می‌برند پیش‌بینی می‌شود و زمان را می‌برند عقب پس‌بینی می‌کنند و این هم باید با مشاهده باهم باشند. وقتی‌که پیش‌بینی می‌کنند باید از طریق ماهواره و یا از طریق رادار باشد و ببینند که این معادله‌شان درست کار کرده یا نه. آدم‌هایی که این کار را انجام می‌دهند همه باید از نظر علمی در سطح بالایی باشند و هم امکاناتشان بیشتر باشد.
وجود سازمان اقیانوس شناسی در کشور ضروری است
هواشناسی در ایران از بقیه مسائل کشور جدا نیست که بخواهیم به آن ایراد وارد کنیم. ما در زمینه اقیانوس‌شناسی به‌اندازه هواشناسی امکانات نداریم. یک سازمانی به نام اقیانوس‌شناسی باید وجود داشته باشد که همان پدیده‌های اقیانوسی را پیش‌بینی کند اصلاً در ایران چنین چیزی وجود ندارد. یک سازمان جوی و اقیانوسی مانند NOAA (National Oceanic and Atmospheric Administration) که هواشناسی و اقیانوس‌شناسی به‌صورت زوج باهم کار می‌کنند یعنی این‌ها باهم بده بستان می‌کنند. در ایران سازمان هواشناسی سازمان اقیانوس‌شناسی ندارد. توفان به وجود می‌آید و کلی خسارت می‌زند و بعد ما اینجا در سرخودمان می‌زنیم. این موارد باید پیش‌بینی بشود که کی توفان می‌آید؟ چه اثری بر روی دریا می‌گذارد؟ و با این پیش‌بینی‌ها به کشتی‌ها خبر بدهند که لنگر بگیرند و خوب این مکالمه الآن وجود ندارد.
متأسفانه این پیش‌بینی‌ها انجام نمی‌شود. ابزار وجود ندارد و توقع دارند که پیش‌بینی دقیق بشود خوب چه گونه؟ یعنی این باید به دولت‌مردها تفهیم شود که وقتی می‌خواهید از من مسئولیت بخواهید ابتدا باید ابزارش را به من داده باشید و این هم وظیفه رسانه است . زمانی می‌توانیم درباره اقیانوس‌شناسی خوب کار کنیم که بتوانیم اطلاعاتمان را به خوبی بدست بیاوریم. اگر بخواهیم درباره اقیانوس و روابطش صحبت کنیم باید کتاب‌ها بنوسیم و ساعت‌ها صحبت کنیم.
پدیده النینیو و لانینیا پدیده‌ای است که در آن اقیانوس تغییر حرارت پیدا می‌کند. وقتی‌که تغییر حرارت پیدا کرد آن را به جو می‌دهد، جو که گرم شد اختلاف فشار ایجاد می‌کند. اگر سرعت جریانات قوی‌تر شود تندتر حرکت می‌کند یا اصلاً ممکن است مسیرهایش عوض شود و سرعت‌ها شروع به کمتر یا بیشتر شدن می‌کنند. باید از روی نقشه نگاه کرد تا متوجه شد در منطقه‌ای که النینیو اتفاق افتاده به کجا سرایت می‌کند. باید از طریق ماهواره یا با عکس‌های حرارتی مشخص شود این حرارتی که هست، کجاها خنثی شده یا تا کجاها اثر می‌کند. ما می‌توانیم پیش‌بینی کنیم همین‌طور نمی‌شود حرف زد که بگوییم حالا در ایران اثر دارد یا اثر ندارد. باید نگاه کرد که این مسیر گردش اثر دارد یا نه. و این‌ها را باید دقیقاً تعیین کرد. و ما کمبود دانش داریم.
دکتر زمانیان: ابتدا لازم است فرمایشات استادمان را در مورد پدیده النینیو کمی توضیح بدهم که البته فلسفه تشکیل این جلسه هم همین بوده است. کارمایه‌های گرمایی عمدتاً در کره زمین در مناطق حاره به زمین می‌رسند و از مناطق حاره باید به‌وسیله سازوکارهایی به مناطق دیگر منتقل شوند مثلاً به عرض‌های بالاتری صعود کنند. اگر این کار اتفاق نیافتد امکان زندگی بر روی کره زمین خیلی سخت می‌شود. این مسئله فقط به دو نوار بسیار باریک در نیمکره شمالی و نیمکره جنوبی محدود می‌شود. به این خاطر یک سازوکارهایی وجود دارد که این سازوکارها عامل انتقال کارمایه‌های گرمایی خورشیدی از منطقه حاره به عرض‌های بالاتر یا عرض‌های پایین‌تر هستند.
جو و اقیانوس یک نظام هستند
این سازوکارها شامل باد، گرمای محسوس، گرمای نهان، موسم و توفان‌های حارهای و در عرض‌های بالاتر سازوکار امواج راسبی می‌شود که این کارمایه‌های گرمایی را جابه‌جا می‌کنند. گرما را از عرض‌های پایین‌تر بالا می‌برند و از عرض‌های بالاتر سرما را پایین می‌آورند. این میزان کارمایه گرمایی که از مناطق حاره به عرض‌های بالاتر و یا عرض‌های پایین‌تر می‌رود مشخص و معین است. اگر یک سالی این کارمایه گرمایی بیشتر بالا برود آن وقت ما پدیده‌هایی داریم که این مقدار را کنترل می‌کنند. اگر بیشتر و یا کمتر رفته باشند یک پدیده‌هایی داریم که آنها را جبران می‌کنند. در واقع جو و اقیانوس یک نظام هستند که آنها به‌طور طبیعی خودشان را تنظیم می‌کنند و نمی‌گذارند از تنظیم خارج شوند. ما به این سازه‌های تنظیم، پس‌خورهای منفی یا negative feedback می‌گوییم که استاد اردکانی به بعضی از آنها اشاره کردند.
نوسان شمالگان، نوسان اطلس شمالی، نوسان مادن- جولیان (MJO) ، النینیو نوسان جنوبی معروف به انسو و نوسان دریای اقیانوس آرام که این‌ها همه در مقیاس‌های جهانی هستند، منتهی اثراتشان در محدوده خودشان هست. این نوسانات نمی‌گذارند که کارمایه گرمایی انتشار یافته خورشیدی از مقدار لازم کمتر یا بیشتر شوند و کنترل می‌کنند. مانند بدن ما که در تابستان اگر 10 تا چایی داغ هم که بخوریم دمای بدنمان از 37 درجه بیشتر نمی‌شود. این سازوکارها در بدن ما کنترل می‌کنند یا در زمستان 5 تا بستنی هم که بخوریم دمای بدنمان از 37 درجه پایین‌تر نمی‌آید. نظام جو و اقیانوس هم یک چنین سازوکارهایی دارد و اجازه نمی‌دهد که کارمایه گرمایی که از منطقه حاره دارد به عرض‌های پایین‌تر یا بالاتر می‌رود از آن مقدار کمتر یا بیشتر شود، اگر بیشتر باشد پدیده‌های کنترل‌کننده و کمتر هم که بشود به همین ترتیب که نیاز نیست خیلی واردشان بشویم.
فقط به عنوان نمونه چون بحث النینیو نوسان جنوبی است عرض می‌کنم، وقتی‌که کارمایه گرمایی بیشتر از حد به عرض‌های بالایی یا عرض‌های پایینی برود، پدیده النینیو اتفاق میافتد که اجازه نمی‌دهد آب گرم از عرض‌های حارهای به عرض‌های بالاتر برود. به همین دلیل آب گرم را پس می‌زند و به اقیانوس برمی‌گرداند. اگر یک سالی کمتر برود پدیده‌ای به نام لانینیا اتفاق میافتد که باعث می‌شود چرخه واکر سرعت سطحی‌اش بیشتر شود، یعنی باد موافق یا باد شرقی روی اقیانوس تندتر شده و بتواند کارمایه گرمایی یعنی آبی که گرم شده است را با سرعت بیشتری به عرض‌های بالاتر ببرد تا کمبود کارمایه گرمایی را جبران کند. این پدیده‌ها در مناطق خودشان اثرات جانبی هم دارند. به‌عنوان مثال النینیو بر روی دما، بارش، دمای آب اقیانوس و رطوبت کاملاً مؤثر است به این شکل که در غرب اقیانوس آرام مثلاً سمت اندونزی به‌عنوان مثال باعث می‌شود که دما کاهش پیدا کند، بارش کم شود، دمای آب اقیانوس پایین بیاید و رطوبت هم کاهش پیدا بکند در حالیکه در شرق اقیانوس آرام بالعکس هست هم دما بالاتر می‌رود، هم رطوبت بالاتر می‌رود، بارش اتفاق میافتد و دمای آب اقیانوس هم بالا می‌رود.
"انسو" هیچ اثرگذاری بر روی ایران ندارند
اما این پدیده‌ها تا چه میزان می‌توانند نفوذ کنند؟ این‌ها چون یک پدیده‌های فیزیکی هستند باید در محیط مادی حرکت کنند و می‌توانند در محل شکل‌گیری خودشان تا یک حدودی اثرگذار باشند اما هر چه از آن مرکز دورتر می‌شوند ضعیف‌تر می‌شوند. به‌عنوان مثال وقتی پدیده النینیو قدرتمندی مثلاً در کشور پرو یا شیلی که درست در شرق اقیانوس آرام هستند اتفاق میافتد، بارندگی شروع شده و بر میزان بارندگی افزوده می‌شود. شما اگر وارد قاره آمریکا بشوید مثلاً به کشور برزیل که نزدیک‌ترین مرزش تا اقیانوس آرام مثلاً 1100 کیلومتر بیشتر نیست آنجا هیچ اتفاقی نمی‌افتد نه رطوبت اضافه شده و نه دما بالا رفته است. بنابراین این پدیده‌ها در محل خودشان کار می‌کنند البته روی کل چرخش آب اقیانوس‌ها و روی کل چرخش جهانی هوا اثرگذار هستند ولی همان‌طور که عرض کردم این پدیده‌ها در مدار خودشان هستند و به نظر نمی‌رسد که این‌ها روی کشور ما بتوانند اثرگذار باشند.
در مورد لانینیا در زمانی که میزان کارمایه گرمایی که از عرض‌های حارهای به عرض‌های بالاتر یا پایین‌تر می‌رود کمتر باشد آن‌وقت چرخه واکر که عامل اصلی تولید باد در سطح زمین هست در محیط حاره باد موافق را تندتر می‌کند که این باعث می‌شود آب سطح اقیانوس با تندی بیشتری به سمت غرب برود و این آب گرم بیشتر به سمت عرض‌های بالاتر می‌رود. برای اینکه جبران آن جریان گرما بشود مثلاً جریان کوروشیو قوی‌تری ایجاد شده تا گرما را به شکل محسوسی منتقل کند. خلاف آنچه در بعضی از نوشته‌ها بیان می‌شود که این پدیده‌ها مخرب هستند، بالعکس اگر نباشند نظام کره زمین از نظر آب‌وهوایی به هم می‌خورد.
«نسیم»: اثرگذاری آنها بر روی ایران چگونه است؟
زمانیان: انسو هیچ اثرگذاری بر روی ایران ندارند، همان‌طور که عرض کردم فرض کنید که اگر النینیو قوی و نوسانات جوی قوی اتفاق بیافتد در شرق اقیانوس آرام مثلاً پرو و شیلی بارندگی شروع می‌شود که در حالت عادی بارش باران ندارند، بارندگی شروع می‌شود و رطوبت بسیار بالا می‌رود، دما بالا می‌رود و آب اقیانوس هم دماش بالاتر می‌رود. ولی شما اگر به سمت شرق بروید در قاره آمریکا مثلاً به برزیل برسید که برزیل نزدیک‌ترین مرزش همان‌طور که عرض کردم تا اقیانوس آرام حدود 1100 کیلومتر فاصله دارد هیچ اتفاقی نمی‌افتد نه دما بالا می‌رود نه بارش دارد نه رطوبت بالا می‌رود. این پدیده‌ها اطراف خود را بیشتر متأثر می‌کنند و البته دامنه نفوذی دارند که هر چه از آن مرکز دورتر شویم این کمتر می‌شود. انسو اصلاً به ایران هیچ کاری ندارد و راجع به النینیو و نوسانات جوی یا لانینیا نیز اثری ندارند. برای اینکه شاهد مثالی بیاوریم استاد فرمودند که برف و یخ‌های قطبی آب شده است، این آب شدن یخ‌ها و برف‌ها معمولاً در تابستان‌ها اتفاق میافتد و نه در زمستان که طبیعی است. به دلیل اینکه منشأ گرمای بیشتری رفته است النینیو اتفاق میافتد تا اجازه ندهد کارمایه گرمایی بازهم بالا برود و برای آنکه گرمای اضافه‌ای که رفته است را جبران کند مدتی نمی‌گذارد گرما بالا برود و همان‌طور که گفتم خودش را تنظیم می‌کند.
فکر می‌کنم که این مقدار توضیحی که دادم کافی باشد. به نظر من النینیو اصلاً در ایران تأثیری ندارد و این حرف‌هایی که در مورد این‌ها زده شده که مثلاً زمستان یخبندان است درست نیست. ممکن است زمستان ما امسال یخبندان باشد اما اصلاً ربطی به النینیو ندارد. ببینید این یک پدیده فیزیکی است اگر قرار باشد ایران را متأثر کند تمام مسیرش را باید متأثر کند و البته در محل خودش بیشترین تأثیر را بگذارد و هرچه به سمت ایران بیاید کمتر شود. یعنی اگر قرار است ایران را 10 درجه سردتر کند آنجا که نزدیک‌تر هست باید 20 درجه سردتر شود و اصلاً این‌طوری نیست.
