خروج از برجام در برابر فعال سازی مکانیسم ماشه
دولت باید رسما و با ضمانت اجرای واقعی اعلام کند که در صورت فعال سازی مکانیسم ماشه توسط آمریکا یا کشورهای اروپایی از برجام خارج خواهد شد و اقدامات داوطلبانه ذیل پروتکل الحاقی را نیز متوقف خواهد کرد. تنها در این صورت است که ممکن است با این بازدارندگی موجب شد طرف های مقابل دست نگه دارند.
نسیم آنلاین ؛ علیرضا فقیهی راد: آمریکا در جهت مهار جمهوری اسلامی ایران و پروژه فشار حداکثری ماه هاست در تلاش است تا مانع از انقضای تحریم تسلیحاتی ایران شود. مطابق بند ۵ ضمیمه B قطعنامه ۲۲۳۱ شورای امنیت سازمان ملل که برجام به عنوان سند پیوست آن صادر شد، ایران تا پنج سال از خرید تسلیحات متعارف از سایر کشورها منع شد. این بند از قطعنامه ۲۲۳۱ در ۱۸ اکتبر ۲۰۲۰ (۲۷مهر ۹۹) منقضی خواهد شد و از این تاریخ به بعد ممنوعیت فروش تسلیحات متعارف به ایران برداشته خواهد شد.
در بند ۵ ضمیمه B قطعنامه ۲۲۳۱ که مختص تحریم تسلیحات متعارف ایران است، آمده است: «کلیه دولت‌ها می‌توانند در فعالیت‌های ذیل مشارکت داشته و اجازه آنها را صادر کنند، مشروط به اینکه شورای امنیت از قبل به صورت مورد به مورد تصمیم به تأیید آنها گرفته باشد: عرضه، فروش یا انتقال مستقیم یا غیرمستقیم هرگونه تانک جنگی، خودروهای رزمی زرهی، سامانه‌های توپخانه‌ای سنگین، هواپیماهای رزمی، بالگردهای تهاجمی، ناوهای جنگی، موشک‌ها یا سامانه‌های موشکی، آنگونه که در نظام ثبت سلاح‌های متعارف ملل متحد تعریف شده است، یا تجهیزات مرتبط، شامل قطعات یدکی، به ایران یا برای استفاده در داخل ایران یا در جهت منافع ایران، از داخل یا از طریق قلمروهای تحت حاکمیت‌شان، یا توسط اتباع آنها یا افراد تحت حاکمیت آنها، یا با استفاده از هواپیماها یا کشتی‌های حامل پرچم‌های آنها، اعم از اینکه از قلمروشان نشأت گرفته یا خیر و ارائه آموزش فنی، منابع یا خدمات مالی، مشاوره، دیگر خدمات یا کمک‌های مرتبط با تأمین، فروش، انتقال، تولید، نگهداری یا استفاده از سلاح‌ها و تجهیزات مرتبط مشروح در این بند فرعی، به ایران توسط اتباع این دولت‌ها یا از داخل یا از طریق قلمروهای تحت حاکمیت‌شان. این بند تا تاریخ 5 سال پس از «روز قبول توافق» برجام یا تا تاریخی که آژانس گزارشی در تأیید «نتیجه‌گیری گسترده‌تر» ارائه دهد ـ هرکدام زودتر حادث شود ـ اعمال خواهد شد.»
شکست آمریکا در شورای امنیت
با نزدیک شدن به ۱۸ اکتبر ۲۰۲۰ و همچنین نزدیک شدن به زمان انتخابات ریاست جمهوری آمریکا، فشارها جهت تمدید تحریم تسلیحاتی افزایش یافت تا اینکه هفته گذشته آمریکا قطعنامه پیشنهادی برای این امر آماده کرد، پس از اندکی آمریکا متوجه شد چنین متنی در شورای امنیت سازمان ملل رای نمی آورد و مجبور شد قطعنامه را تا حدود ۸۰ درصد تعدیل و اصلاح کند و نهایتا متن نهایی قطعنامه را دیشب به اعضای شورای امنیت داد. که نهایتا پروژه فشار و زورگویی آمریکا در شورای امنیت سازمان ملل با رای مخالف چین و روسیه و همچنین ۱۱ رای ممتنع و تنها دو رای موافق آمریکا و دومینیکن با شکست مواجه شد.
آمریکا به دنبال فعال سازی مکانیسم ماشه!
اما بلافاصله پس از شکست آمریکا در شورای امنیت، مایک پمپئو در بیانیه ای اعلام کرد: « ما به تلاش خود ادامه خواهیم داد تا اطمینان پیدا کنیم این رژیم تروریستی از آزادی برای خرید و فروش سلاح‌هایی که قلب اروپا، خاورمیانه و فراسوی آن را تهدید می‌کنند برخوردار نخواهد بود.» رابرت اوبرایان مشاور امنیت ملی آمریکا نیز در گفتگو با فاکس نیوز گفت: « ما امروز باختیم اما هنوز تمام نشده است.» کلی کرافت نماینده آمریکا در سازمان ملل هم در همین راستا و بصورت شفاف تر گفت: « در روزهای آتی وعده خود برای استفاده از مکانیسم بازگشت خودکار تحریم‌ها ) مکانیسم ماشه) برای احیای تحریم‌ها علیه ایران را پی خواهیم گرفت.»
پیش از این هم مایک پمپئو گفته بود: «اگر کاری انجام نشود، ایران از اکتبر امسال توانایی خرید سلاح‌های متعارف را به دست می‌آورد و من می‌گویم که ما اجازه نمی‌دهیم چنین چیزی روی دهد . قطعنامه ۲۲۳۱ شورای امنیت سازمان ملل کاملا واضح و مشخص است. ما نیاز نداریم خود را عضو اعلام کنیم. قطعنامه ۲۲۳۱ شورای امنیت هیچ جایی از تردید ندارد. آمریکا عضوی از شورای امنیت است و هیچ ابهام یا جادویی در آن نیست . کسی حتی گفته بود این‌ها تعابیر جادویی است! ولی به واقع فقط کافی است متن آن را بخوانید. حقوقی هم که قطعنامه‌ها برای اعضا در نظر گرفته‌اند، در اختیار همه اعضا قرار دارد.»
پنجشنبه یک روز قبل از نشست شورای امنیت نیز مایک پمپئو، وزیر امور خارجه ایالات متحده که به جمهوری چک سفر کرده بود اعلام کرد: «اگر قطعنامه پیشنهادی آمریکا با وتوی روسیه و چین مواجه شود، آنگاه آمریکا ذیل قطعنامه ۲۲۳۱ این حق را دارد که محدودیت‌ها را بازگرداند . »
بنابراین همانطور که روشن است آمریکا پس از شکست طرح خود برای تمدید تحریم تسلیحاتی ایران از کانال شورای امنیت سازمان ملل، به سمت کانال دیگری یعنی استفاده از مکانیسم ماشه خواهد رفت. یعنی در حالی که آمریکا از برجام خارج شده، تحریم ها را بازگردانده و تحریم های جدیدی نیز اعمال کرده است، بنا دارد با استناد به عضویت در قطعنامه ۲۲۳۱ شورای امنیت به گونه ای مانع از لغو تحریم تسلیحاتی ایران شود.
هرچند تاکنون هم روسیه و چین و هم حتی کشورهای اروپایی مکررا اعلام کرده اند، که به واسطه خروج رسمی آمریکا از برجام و عدم عضویت آمریکا در آن از منظر حقوقی حق استفاده از مکانیسم های داخلی برجام را ندارد.
مکانیسم ماشه چیست؟
منظور از مکانیسم ماشه همان «ساز و کار حل اختلافات» در بندهای ۳۶ و ۳۷ در توافق هسته‌ای برجام است که در آنها مسائل مربوط به حل و فصل اختلاف میان طرف‌های برجام، در صورت بروز مناقشه مفصلاً شرح داده شده‌اند. این دو بند از آنجا که رجوع به آنها می‌تواند به بازگشت خودکار تحریم‌های بین‌المللی علیه ایران منجر شود به «مکانیسم ماشه» معروف شده‌اند.
طبق این دو بند، در صورتی که کشورهای طرف برجام، ایران را به عدم پایبندی به توافق هسته‌ای متهم کنند و تصمیم بگیرند مسئله را به کمیسیون مشترک برجام ارجاع دهند، ایران به عنوان طرف متشاکی ۳۰ روز فرصت خواهد داشت رضایت طرف شاکی (کشورهای طرف برجام) را جلب کند. در صورتی که رضایت طرف شاکی جلب نشود، پرونده پس از چند روز به شورای امنیت سازمان ملل متحد ارجاع خواهد شد.
شورای امنیت ظرف یک ماه بعد از دریافت این شکایت بایستی درباره بازگشت تحریم‌های ایران رأی‌گیری کند، اما کشورهای غربی در مذاکرات برجام ساختار این رأی‌گیری را به گونه‌ای تغییر داده‌اند که امکان وتوی نظر کشورهای غربی درباره برگرداندن تحریم‌ها علیه ایران به کل از روسیه و چین سلب شده است .
در شورای امنیت به جای رأی‌گیری درباره «رفع تحریم‌های ایران» بر سر «ادامه رفع تحریم‌های ایران» رأی‌گیری می‌شود؛ این تغییر در عبارت‌پردازی ابتکار عمل استفاده از حق وتو را عملاً در اختیار طرف غربی قرار می‌دهد، به این صورت که این طرف‌ها می‌توانند از حق وتوی خود استفاده کرده و از تصویب «ادامه لغو تحریم‌ها» جلوگیری کنند. در این حالت، قطعنامه‌های تحریمی پیشین سازمان ملل متحد علیه ایران احیا خواهند شد.
براساس این مکانیسم حتی اگر طرف شاکی ایران باشد، بازهم به دلیل داشتن حق وتو تمامی کشورهای طرف برجام، شکایت ایران با وتو هر کشوری منجر به بازگشت تمامی تحریم های شورای امنیت سازمان ملل خواهد شد. یعنی در واقع چه طرف شاکی ایران باشد یا هرکشور دیگر طرف برجام، در صورت فعال شدن مکانیسم حل اختلاف موسوم به مکانیسم ماشه بصورت خودکار تمامی تحریم های شورای امنیت سازمان ملل بازخواهد گشت.
خروج از برجام؛ تنها پاسخ متناسب به فعال سازی مکانیسم ماشه
جدای از بررسی این خطای تاریخی در پذیرش این مدل مکانیسم حل اختلاف توسط تیم مذاکره کننده ایرانی در برجام که در صورت شاکی یا متشاکی بودن ایران منجر به بازگشت خودکار تحریم ها خواهد شد و آنچنان متن تفسیرپذیر نوشته شده است که حتی آمریکا با وجود خروج از برجام ادعای امکان فعال سازی مکانیسم ماشه را دارد، آنچه امروز قابل اهمیت است نوع مواجه با اقدامات خصمانه آمریکا است.
دستگاه سیاست خارجی دولت امروز در برابر فعال سازی غیرقانونی و زورگویانه مکانیسم ماشه توسط آمریکا یک راه حل دارد. و آن این است که رسما و با ضمانت اجرای واقعی اعلام کند که در صورت فعال سازی مکانیسم ماشه توسط آمریکا یا کشورهای اروپایی از برجام خارج خواهد شد و اقدامات داوطلبانه ذیل پروتکل الحاقی را نیز متوقف خواهد کرد. تنها در این صورت است که ممکن است با این بازدارندگی موجب شد طرف های مقابل دست نگه دارند. هرچند در صورت فعال سازی مکانیسم ماشه به دلیل وجود تحریم های ثانویه آمریکا و همراهی تمامی کشورهای اروپایی با آن، ضرر خاصی بر ایران وارد نخواهد شد چرا که حضور ایران در برجام کاملا بدون نفع و البته پرضرر است.
از طرفی در صورت اهمال دولت در اعلام خروج از برجام، می بایست مجلس شورای اسلامی طرحی با دوفوریت را اعلام وصول کند تا درصورت فعال سازی مکانیسم ماشه دولت موظف به خروج از برجام و توقف اقدامات دواطلبانه ذیل پروتکل الحاقی گردد و این بازی خسارت گونه را پایان دهد.
