بررسی کارنامه قران پژوهی آیت الله محمدهادی معرفت +فیلم

نسیم آنلاین : محمدهادی معرفت، مفسر قرآن کریم و فقیه شیعه، در سال ۱۳۰۹ در کربلا متولد شد. تا سی سالگی به تحصیل علوم حوزوی در کربلا پرداخت و پس از درگذشت پدرش در سال ۱۳۴۰ وارد حوزه علمیه نجف شد و در جلسات درسی سید محسن حکیم، سید ابوالقاسم خویی، شیخ حسین حلی و امام خمینی حاضر شد.

وی در این سال‌ها پاسخگویی به سؤالات و شبهات اعتقادی مردم را بر خود لازم می‌دانست و از همین رو مقالاتی از وی در مجله اجوبة المسائل الدینیه انتشار یافت؛ مقالاتی از جمله حقوق زن در اسلام که به فارسی نیز ترجمه شد. در کنار فقه و اصول فقه، به آموختن دروس فلسفی و تحقیق درباره قرآن و تفسیر مشغول شد. وی اما در خلال مطالعات قرآنی خود به این نتیجه تلخ دست یافت که در کتابخانه تشیع بحثی زنده درباره مسائل و علوم قرآنی وجود ندارد؛ به‌ویژه درباره امکان ترجمه قرآن که دغدغه آن‌روزهایش بود. همین خلأ او را بر آن داشت تا به طور جدی به علوم قرآنی بپردازد و نظریات عالمان گذشته و حال را جمع‌آوری و تدوین کند. تلاش‌هایی که به تألیف کتاب هفت جلدی التمهید و اثر دو جلدی التفسیر والمفسرون منتهی شد.

در جریان اخراج ایرانیان از عراق در سال ۱۳۵۱، محمدهادی معرفت به ایران بازگشت و در حوزه علمیه قم مشغول به تحصیل و بیش از آن تدریس و پژوهش شد. وی در جلسات درس اصول فقه میرزا هاشم آملی حضور می‌یافت و علاوه بر آن، در مدرسه حقانی به تدریس علوم قرآنی و تفسیر قرآن پرداخت و همچنین اولین مجلدات کتاب التمهید خود درباره علوم قرآنی را تا پیش از پیروزی انقلاب اسلامی انتشار داد. جعفر سبحانی، یکی از مفسران برجسته معاصر، معتقد است کتابِ التمهید، خلأ علوم قرآنی در تشیع را پر کرد و این کتاب افتخار حوزه علمیه و شیعه است. معرفت همچنین در سال ۱۳۶۶ کتابی با عنوان «صیانة القرآن من التحریف» نگاشت تا ادعاهای یک نویسنده پاکستانی را نقض کند که در کتاب خود شیعیان را معتقد به تحریف قرآن دانسته بود.

معرفت در کتاب التفسیر والمفسرون فی ثوبه القشیب که در سال ۱۳۷۶ انتشار یافت به تدوین تاریخ دانش تفسیر در میان مسلمانان پرداخت و آثار و روش‌های تفسیری مختلف مفسران مسلمان را تشریح کرد. این کتاب در دفاع از سنت تفسیری شیعیان و در پاسخ به کتاب التفسیر والمفسرونِ محمدحسین ذهبی نوشته و با عنوان تفسیر و مفسران به فارسی ترجمه شد. کتاب ذهبی آثار تفسیری فرقه بابیه را به شیعه امامیه نسبت داده، امام علی(ع) را از حیث تعداد روایات تفسیری پس از ابن عباس و ابن مسعود ذکر کرده و به روایات تفسیری امام حسن، امام حسین، امام باقر و امام صادق(ع) توجهی نشان نداده است.

معرفت در دهه هفتم عمر خود تدوین روایات تفسیری شیعه و اهل سنت را با همکاری بیست تن از چهره‌های علمی حوزه آغاز کرد تا روایات تفسیری را همچون روایات فقهی مورد بازبینی قرار دهد و روایات ضعیف و مجعول را از روایات صحیح جدا سازد. این تفسیر که تألیف آن از سال ۱۳۷۹ آغاز شده بود، در سال ۱۳۸۵ با عنوان «التفسیر الاثری الجامع» به چاپ رسید.؛ تفسیری روایی و نقلی که تمام روایات تفسیری شیعه و اهل سنت را دربردارد. معرفت در این کتابْ گرچه تفسیر به رأی را مردود می‌شمرد اما تبیینی تازه از تفسیر به رأی مذموم ارائه می‌کند و شیوه ضابطه‌مند استخراج بطون قرآن را نشان می‌دهد. وی انگاره تحریف قرآن را زیر سؤال می‌برد، توجه به قاعده سیاق در تفسیر را ضروری می‌شمرد و در همین راستا تشخیص مکی یا مدنی بودن سوره‌ها را در تفسیر قرآن ضروری می‌داند. محمدهادی معرفت در کنار توجه به سنت تفسیری اهل سنت و نگاه تقریبی به مذاهب اسلامی، نگاه ویژه‌ای نیز به آثار و پژوهش‌های اسلام‌شناسان غربی داشت. همچنین در آثار متعدد خود به طرح و نقد نظرات مفسران معاصر از جمله مهدی بازرگان و سید محمود طالقانی پرداخت و حتی دیدگاه‌های سازمان مجاهدین خلق درباره قرآن کریم را نیز طرح و نقد کرد.

رویکردهای قرآنی و تفسیری محمدباقر معرفت از جهاتی نزدیک به علامه طباطبایی است. از آن جمله اینکه هر دو، نسخ آیات در قرآن کریم را تنها به معنای نسخ لفظی و ظاهری تلقی می‌کنند، نه نسخ حقیقی که حاکی از تجدیدنظر خداوند در یک حکم است. با این حال معرفت در این باره نوآوری‌های علمی دارد که از آن جمله تقسیم‌بندی‌های جدید است؛ مانند نسخ مشروط و همچنین نسخ تمهیدی که با هدف آماده‌سازی مسلمانان برای تداوم عمل به تکلیف مشکل‌تر صورت می‌گیرد. معرفت همچنین بر این باور بود که اعجاز قرآن باید حس شود، نه آنکه مورد استدلال قرار گیرد و در این راه تلاش کرد ویژگی‌های فرابشری قرآن را برای همگان محسوس سازد. وی همچنین با انگاره تمثیلی بودن داستان‌های قرآن مخالفت کرد و بر این عقیده بود که حتی در ورای تمثیل‌ها و قصه‌های قرآن واقعیتی هست.

محمدهادی معرفت در طول حیات علمی خود بیش از ۴۰ اثر نگاشت که ۲۷ مورد در موضوع تفسیر و علوم قرآنی است، هشت کتابْ با موضوع فقهی از جمله ولایت فقیه و تعلیقه بر جواهر، و آثار دیگر در موضوعات مختلفی از جمله جامعه مدنی و شیخیه است. به گفته سید محمد غروی، عضو شورای عالی حوزه‌های علمیه، اکثر چهره‌های آشنا به علوم قرآنی در حوزه علمیه قم، شاگرد محمدهادی معرفت بوده‌اند. معرفتْ سال ۱۳۸۵ در ۷۶ سالگی درگذشت و در حرم حضرت معصومه در قم به خاک سپرده شد.

«برنامه تلویزیون سوره»