زیارت جامعه کبیره؛ سند بالادستی برای شیعیان عصر غیبت

حجت‌الاسلام روح‌الله توحیدی‌نیا که هم‌اکنون در حال تحصیل در دوره خارج فقه و اصول حوزه علمیه است و همچنین دانشجوی دکترای تاریخ اسلام در دانشگاه تهران است، درباره زمینه‌های تاریخی این زیارت‌نامه و مضامینی که در تناسب با آن آمده است مقاله‌ای علمی، پژوهشی با عنوان «سازواری قالب و مفاد زیارت جامعه کبیره و نیاز معرفتی امامیه در عصر امام هادی(ع)» نوشته است که در فصلنامه تاریخ اسلام در پاییز 96 منتشر شده است. در این نوشته مروری بر ایده علمی او خواهیم داشت.

از دو زاویه مـی‌توان بـه زمینه و بستر صدور این زیارت‌نامه نگریست. از طرفی، امامیه در دوره امام هادی(ع)، با وجود گذشت چند دهه از تبیین آموزه‌های اساسی شیعه امامی توسط صـادقین (ع)، هـمچنان مورد هجمه شبهات گروه‌های فـکری قـدرتمند دیگر است و از سویی، در این عصر، خلفای عباسی همچون معتصم، واثق و متوکل، راهبرد خشونت و سرکوب حداکثری را برخلاف برخی دوره‌های قبل، در دستور کار قرار داده‌اند؛ بـنابراین، فـضای صدور زیارت‌نامه، یعنی نـیمه نـخست قرن سوم، در دو بخش سیاسی ـ اجتماعی و فکری ـ فرهنگی قابل بررسی است.

تشیع امامی در ابتدای قرن سوم، به یک نهاد اجتماعی سازمان‌یافته تبدیل شده و می‌توان اذعان کرد کـه نـهاد وکالت در عصر امام هادی(ع)، به مرحله کمال خود رسیده بود. در این شرایط، برخلاف دوره‌های پیش، امامیه از امام زمان خود انتظار قیام در برابر خلیفه ندارد و صف او به طور کامل از گروه‌هایی کـه چـنین عقایدی داشـتند، جدا شده است. شاید مهم‌ترین دلیل این رویکرد، آن بود که عباسیان در این دوره راهبرد خود را تغییر داده و با پشـتوانه حدود یک قرن حکومت بر قلمرو اسلامی، تحمل پذیرش وجود کـوچک‌ترین مـخالفی را در صـحنه سیاسی و اجتماعی نداشتند و با وجود تجربه‌های تلخ برخی گروه‌های شیعه، هر اقدامی در این راستا نافرجام تصور مـی‌شد. در ایـن شرایط، پرسشی در اذهان امامیه وجود داشت و آن اینکه آیا باید منتظر قیام موعود بود؟ شـواهد بـه‌طـور صریح نشان از فشار سیاسی و اجتماعی بر شیعیان در این دوران دارد. مطابق برخی اخبار، وضع اقتصادی شیعیان در نـتیجه این فشارها، به قدری رقّت‌بار شد که گاه علویان در تأمین نیازهای حداقلی خـود برای زندگی از قبیل پوشـاک، در رنـج بودند. فرصتی که در اختیار صادقین برای برگزاری جلسات بزرگ فکری و فـرهنگی بـود، پس از آن، هیچ‌گاه به وجود نیامد. در سال 233ق امام هادی(ع) به دستور متوکل عباسی از مـدینه تـبعید و در سـامرا مورد حصر قرار گرفت. تنها راه ارتباطی امـام(ع) بـا شیعیان، تا حدود 15 سال، یعنی حداقل تا پایان دوره متوکل، وکیلانی بودند که موفق به دیدار امام می‌شدند. در عـصر امـام هـادی(ع)، با وجود آنکه شیعیان امامی در مبانی فکری خود به اصولی پایـبند هـستند، اما همچنان بیم تفرقه و جدایی آنان از امامی‌مذهبان به‌روشنی قابل درک است. گروه‌های فکری شیعه غـیرامامی در ایـن دوره، نفوذی قابل توجه یافته بودند؛ برای نمونه، زیدی‌مذهبان در این دوره با تأثیرپذیری از مـعتزله و البـته بـارورکردن اندیشه‌های پیشینیان خود، به عنوان یک فرقه کلامی منسجم به رقابت مستقیم و بی‌پرده بـا شـیعیان امامی مشغول بوده‌اند. پرسش‌ها و شبهات متعددی از سوی آنان در برابر امامی‌مذهبان وجود داشت؛ ایـنکه چـطور مـی‌توان به امامی خردسال اعتماد کرد؟ شوونات رهبر امت چیست؟ و آیا این شوونات می‌تواند در یک خردسال جمع شود؟ چـطور مـی‌توان خود را شیعه خواند و به ظلم ظالمان راضی شد و از امور سیاسی کناره گرفت؟ چـطور مـی‌توان بـه امام، صفاتی چون عصمت از هر خطا و علم غیب داد؛ درحالی‌که این پاکی و علم، مختص خداوند است؟ در بـین گروه‌های فعال در این عصر، غالیان نیز موفق به اشاعه عقاید خود در مـیان شـیعیان امامی شده بودند.

شاید این تصور برای غالیان وجود داشت که یکی از دوره‌های امیدبخش خود را طـی مـی‌کنند. هـمین اختلافات درون‌شیعی، گاه سبب می‌شد تا امام(ع) به قتل سران غلات حکم کنند. در ایـن شرایط، با آنکه امام هـادی(ع) در روایـاتی از غلات دوری جـسته بـود یـا شوونات امامان شیعه در روایات متعدد و پراکـنده بـیان شده بود، بیش از هر زمان دیگر، ارائه شناسنامه‌ای جامع از ابعاد وجودی امـام بـرای پایان‌دادن به این جریان مخرب احـساس می‌شد. در این شرایط امام(ع) به شخصی این زیارت‌نامه را املا کردند که از عالمان و آگاهان به این معارف است و ظرفیت پذیـرش آن را دارد.

امام هادی (ع) وظیفه خود می‌دید تا از هر ظرفیتی برای بازخوانی و تبلیغ معارف بهره گیرد؛ اما این برای نخستین‌بار است که از قالب «زیارت‌نامه» در کـنار «ادعـیه» برای طرح آموزه‌ها در این سطح و با این تفصیل استفاده می‌شد. شاید مهم‌ترین مسأله معرفتی شیعیان در عصر امام هادی(ع)، دربـاره رهـبری و امامت است. برخی شیعیان در یـک قـرن اخیر به تبعیت از افرادی چون زیدبن‌علی، نفس زکیه یا گروه‌هایی چون فطحیه و واقفیه بارها از مسیر امامی‌مذهبان جدا شده بودند. شک و تردید در این دوره، تا جـایی بـود که امام حسن عـسکری(ع) مـدتی بعد، از شیعیان به‌دلیل شک و تردید درباره ایشان گله کردند. علاوه بر این، در طول این سال‌ها، همواره باور امامیه نسبت به امام(ع) و ویژگی‌های او مورد تهاجم و گاه غیرقابل فهم و گاه نـابخردانه خـوانده می‌شد؛ بنابراین، سخن‌گفتن از «بحران رهبری برای امامی‌مذهبان» در شرایط سختِ تقیه، سکوت و ابهام نابجا نیست. به همین دلیل، مهم‌ترین شاگردان مشهور امام هادی(ع) کتبی بـا موضوع «امامت» نگاشته‌اند. با توجه به معنای مفهوم «زیارت»، به نظر می‌رسد زیارت‌نامه‌ها بهترین ظرفیت را برای طرح معارف یادشده دارند؛ برای نمونه، در معنای «زیارت» آمده است «زائر را از آن جهت زائر گویند که بـا زیارت شخصی، از دیگران عدول کرده و رو برمی‌گرداند.» از ویژگی‌های دیگر ساختار زیارت جامعه،کنش‌های گفتاری موجود در آن است که نشان می‌دهد این متن، در بهترین ساختار برای انتقال مفاهیم مهم معرفتی در این دوره اسـتفاده شـده است.

کنش گفتاری اظهاری: در کنش‌های گفتاری اظهاری، گوینده تعهد خود را به صدق گزاره‌هایی که اظهار می‌دارد، نـشان مـی‌دهد. شیعیان امامی وقتی برخی صفات مطرح‌شده در زیارت جامعه چون «ائمه‌الهدی»، «مصابیح الدجی» و «اعـلام‌التـقی» را بـرای امامان خود به‌کار می‌برند، به این ویژگی‌ها باور نیز پیدا خـواهند کـرد

کنش گفتاری اعلامی: هدف از کنش‌های اعلامی، اعلام شرایط تازه‌ای برای مخاطب توسط گوینده است. برای نمونه مواردی چون «اشهد انکم ائمـه‌الراشـدون، المهدیون المعصومون المکرمون المقربون...» را اعلام می‌کند.

کنش گفتاری ترغیبی: در کنش ترغیبی، گوینده تـلاش مـی‌کند تـا با به‌کارگیری جملات یا افعال خاصی، مخاطب را به انجام کاری ترغیب کند که یعنی امام نیز وظـایفی در قـبال شیعیان داشته و حتی در شرایط دشوار می‌تواند مشکلات شیعیان را شنیده و آسان‌کننده و بازکننده گره‌های زندگی آنان باشد. برای نمونه، در زیارت جامعه طرح عباراتی چون «خزان‌العـلم»، «اصـول‌الکرم» و «مساکن برکه‌الله» به‌نوعی نشان‌دهنده در خواست گـوینده بـرای بـهره‌مندی از گنجینه علم، مقام کریمانه و برکات وجودی امـامان اسـت.

کنش گفتاری عاطفی: این کنش، بیان‌کننده احساساتی از قبیل علاقه‌مندی، عذرخواهی، تعریف و تمجید اسـت. سـلام‌دادن بـه ائمـه که در جای‌جای ایـن زیـارت‌نامه مشاهده می‌شود و عباراتی چـون «بـأبی أنتم و أمی و أهلی و مالی و أسرتی»، از جمله این‌گونه کنش‌های گفتاری است که در زیارت جـامعه بـه‌کار رفته است.

کنش گفتاری تعهدی: در ایـن گـونه از کنش‌های گـفتاری، گـوینده بـا قول‌دادن، پذیرفتن و نظایر آن‌ها، وعده انجام یا ترک کاری را در آینده به مخاطب می‌دهد. در یـکی از فـقرات زیـارت جـامعه، گـوینده بـا بیان «رایی لکم تبع و نصرتی لکم معده... و فمعکم معکم لا مع عدوکم»، وعده و تعهدی را در پایبندی به مسیر مورد قبول ائمه می‌دهد.

امـام(ع) از ظـرفیت زیارت‌نامه نهایت استفاده را کرد و از این طریق، اصول و فروع باورهای شیعیان را بار دیگر بـرای آنـان مـطرح کرد؛ امری که کمتر در متن زیارت‌نامه‌ها با این تفصیل قابل مشاهده است. ایشان علاوه بـر طرح باورهای اساسی چون توحید، نبوت، امامت و معاد، نظر امامیه را در موضوعات مهمی کـه در این عصر مورد اخـتلاف فـِرَق است، بیان کرده است. از جمله این موضوعات، تولی و تبری، ایمان و عمل، چگونگی تعیین امام، شرایطی مانند عصمت، علم غیب و افضلیت برای امام، جبر و تفویض، شأن عقل و کتاب‌الله، جایگاه امربه‌معروف و نهی‌ازمنکر، مـهدویت و انتظار دولت موعود، رجعت و شفاعت است که در قرن سوم از مهم‌ترین موضوعات مورد بحث توسط گروه‌های مختلف شیعی چون زیدیه و واقفیه و فِرق غیرشیعی چون معتزله و اهل‌حدیث است.

مـطابق شـواهد، فِرق مختلف شیعه در این دوره باورهای گوناگون خویش را تبلیغ کرده و تلاش می‌کردند خود را به عنوان نماینده معتبر مذهب معرفی کنند؛ به ویژه مفوضه و غلات که برای طرح صورتی ربوبی از ائمـه حـتی از اقدام به جعل اخبار و روایات هراس نداشتند. برخی بخش‌ها چون «والمخلصین فی توحید الله» یا «و من وحدّه قبل عنکم» بـر تـوحید ذاتـی یا فقراتی مانند «خلقکم‌الله انوارا» یا «بکم فـتح‌الله و بـکم یختم» بر توحید افعالی و عباراتی نظیر «و المظهرین لامرالله و نهیه و عباده المکرمین الذین لایسبقونه بالقول و هم بامره یعلمون» بر تـوحید در ربـوبیت، و تـعابیری چون «و احکمتم عقد طاعته» یا «وبینتم فرائضه» بر توحید در مـقام اطاعت اشاره دارد. بر این اساس، می‌توان زیارت جامعه را بسته‌ای جامع برای معرفی ارتباط دوطرفه امام و خداوند دانست. در بـخش‌هایی از مـتن زیـارت جامعه، عباراتی ذکر شده است که به‌نوعی نظرات غلات مفوضی را رد مـی‌کند؛ بـرای نمونه، تأکید می‌شود امامان نه ظهورات نور الهی به معنای مورد نظر غلات، بلکه حاملان نـور الهـی بـه معنای هدایت ربوبی‌اند. این عقیده، بـه طـور دقیق، عقیده شیعیان اعتدالی در برابر غلات مفوضی بوده که علم امام را نه از طـریق مـیراث نـبوت، بلکه برخاسته از وحی و الهام مستقیم و علم لدنی بی‌واسطه فیض پیامبر می‌دانسته‌اند. همچنین، در بخشی دیـگر، عـبارت «فالراغب عنکم مارق واللازم لکم لاحق والمقصر فی حقکم زاهق» آمده است و می‌توان گـفت از جـمله گـروه‌های مورد نظر امام هادی(ع) در این دوره که در شأن ائمه افراط می‌کردند، غالیان بوده‌اند.

از دوره امام کاظم(ع)، شیعیان امامی فضای متفاوتی را در تعامل با امام تجربه کـردند و در بـسیاری از زمـان‌ها، امکان درک حضورشان را نداشتند. مشاهده این رویه، سیر نسبی صعودی اختفای ائمه را که البته به‌دلیـل مـسائل سـیاسی و به‌صورت اجباری بود، نمایان می‌کند. در جای‌جای این زیارت، ویـژگی‌هایی بـرای ائمه بیان می‌شود که گویا قصد تثبیت چند اندیشه در اذهان امامی‌مذهبان وجود دارد؛ از آن جـمله، مـی‌توان به عبارات «من اعتصم بـکم فـقد اعتصم بـالله» اشـاره کرد. «اعتصام»، به معنای اراده نگهداری از خویش و دفـع آسـیب، و مدلول التزامی‌اش چنگ‌زدن به چیزی است که مدافع انسان در برابر خطر و زیـان بـاشد. در بـخشی به صورت واضح، از تعبیر «مـنتظر لأمـرکم مـرتقب لدولتکم» بـر لزوم انـتظار و آمادگی شیعیان در فرارسـیدن امـر ظهور و درک دولت کریمه اهل‌بیت تأکید می‌شود.

صبح نو