آتش ابابیل‌های ایرانی قوی تر شد

رونمایی از سه دستاورد دفاعی جدید در زمینه تسلیحات هواپرتاب، خبر مهمی بود که روز گذشته در آستانه 31 مردادماه (روز صنعت دفاعی) منتشر شد. این دستاوردها شامل بمب‌های «یاسین»، «بالابان» و خانواده «قائم» بود.

از زمان جنگ ویتنام تا جنگ تحمیلی 8 ساله عراق علیه ایران، که حضور گسترده جنگنده های نسل سوم و استفاده از موشک ها و بمب های هدایت لیزری، رنگ و بوی مدرنتری به قدرت هوایی داد، عامل پدافند هوایی دشمن نیز به سبب پیشرفت های نسبی همواره سبب تلفات هواپیماهای مهاجم بوده است. از این رو کشورهای پیشرو در صنعت دفاعی در آن دوران، به فکر گسترش تسلیحات هدایت شونده و دقیق بودند. بمب‌های هدایت لیزری با وجود دقت بسیار بالا، مشکل نیاز به نگهداشتن پرتو لیزر تا زمان اصابت بمب به هدف را داشتند.

ساخت بمب های هدایت اپتیکی راهکاری برای این موضوع بود اما افزودن هدایت جدید ماهواره ای به بمب های سقوط آزاد موجود که پرکاربردترین سلاح هواپیماها در عملیات تهاجمی بودند، ایده جذاب تری بود که در دهه 1990 مطرح شد.

در نتیجه بمب‌های هدایت شونده ماهواره ای مشهور به JDAM توسعه یافته و از حدود 1997 عملیاتی شد. در این بمب یک کیت هدایت ماهواره ای به همراه مجموعه کنترل و عملگرها و بالک آیرودینامیکی به انتهای آن افزوده می شود و دقت اصابت بمب به هدف را تا حد دقت GPS (سامانه مکانیابی جهانی) نظامی بالا می برد. این دقت می تواند تا بهتر از 1.5 متر نیز باشد.

تصویر گرافیکی از بمب JDAM که از اتصال کیت هدایت به سرجنگی بمب های سقوط آزاد ساخته می شود

استفاده از مهمات نقطه زن، مزیت های روشنی دارد از جمله امکان مصرف کردن تنها یک بمب یا موشک برای انهدام یک هدف که حتی شعار مشهور طرفداران این نوع تسلیحات هم بوده و در جنگ های مختلف در عمل نیز به اثبات رسیده است.

به این ترتیب سایر بمب های حمل شونده توسط هواپیما، صرف اهداف بیشتری می شود. به عنوان مثال یک جنگنده اف-4 فانتوم که برای انهدام یک هدف مشخص اقدام به حمل 6 بمب 500 پوندی یا 225 کیلوگرمی سقوط آزاد می نمود با استفاده از بمب های هدایت شونده، می تواند با در همان چینش مهمات، به 6 هدف مختلف حمله کند.

به علاوه بمب های هدایت شونده به سبب برخورداری از سامانه خلبان خودکار و بالک های آیرودینامیکی، امکان انتخاب مسیر بهینه تر از سقوط آزاد و مقداری افزایش برد را نیز دارند. به عنوان مثال بمب های JDAM آمریکایی در صورت رهایی از ارتفاع بالا با همان دقت نقطه زنی به برد حدود 27 کیلومتری دست می یابند. در حالی که یک بمب سقوط آزاد با رهایی از ارتفاع بالا، معمولاً با خطای جانبی قابل توجهی نسبت به موقعیت هدف به زمین اصابت می کند.

همین مسئله سبب استفاده از تعداد زیادی بمب و به تبع آن تعداد زیادی جنگنده برای اجرای یک مأموریت یکسان با تسلیحات غیرهدایت شونده می گردد. از این رو استفاده از مهمات هدایت شونده هر چند قیمت تمام شده هر بمب را بالاتر می برد اما در تراز کلی مأموریت، به سبب استفاده از تعداد بمب کمتر و تعداد جنگنده کمتر، ارزش اقتصادی نیز دارد.

یک مثال روشن در این زمینه گلوله های هدایت شونده توپخانه است. این گلوله ها مانند کراسنوپل روسی و اکسکالیبر آمریکایی قیمتی بین 20 تا 30 برابر گلوله معمولی 155 میلیمتری توپخانه دارند اما ارزش عملیاتی آنها بین 40 تا 50 برابر بیشتر است. یعنی مثلاً برای انهدام یک هدف مشخص اگر به 40 تا 50 گلوله معمولی نیاز بود، با شلیک گلوله هدایت شونده تنها به یک گلوله نیاز است و این یعنی صرفه جویی قیمت 20 تا 30 گلوله معمولی برای انهدام آن هدف.

اما با وجود تأمین دقت نقطه زنی، یک مورد دیگر نیز مورد علاقه فرماندهان عملیات های هوایی بود و آن هم خارج شدن هواپیماهای مهاجم از برد پدافند هوایی دشمن. برای این نیازمندی نیز راهکاری ارائه شد و آن افزودن کیت افزایش برد به بمب های هدایت شونده بود.

در واقع بمب های سقوط آزاد با کیت هدایت، نقطه زن و با کیت افزایش برد، دورایستا شدند. بمب JDAM-ER که دو حرف آخر از کلمات Extended Range به معنی "برد افزوده" برداشته شده، نمونه ای از این نوع تسلیحات است.

بمب JDAM-ER در حالت اصابت دقیق به هدف

این برد دورایستایی برای بمب ها با وجود اینکه فاقد پیشران هستند در نمونه های مختلف توسعه یافته در دنیا شامل آمریکا، اروپا، چین و حتی ترکیه، از 50 تا بیش از 100 کیلومتر بوده است.

در دهه 2000 پروژه های مختلفی برای طراحی بمب های هدایت شونده و دورایستا تعریف شد. هم چنین بمب هایی با طراحی کاملاً جدید مانند GBU-39 معروف به SDB-1 و GBU-53 یا SDB-2 نیز با لحاظ کردن مفاهیم جدیدی در موارد فوق، توسعه یافتند.

بمب های GBU-39 (بالا) و GBU-53 (پائین)

بمب یاسین که اولین تصاویر از آن بدون ذکر اسم و مشخصات در ویدئو کلیپ دستاوردهای وزارت دفاع و پشتیبانی نیروهای مسلح در 31 مرداد سال 1394 مشاهده شد، نمونه ایی از رهیافت افزودن کیت های دقت افزایی و افزایش برد به بمب های موجود است.

تصویر مشاهده شده از بمب یاسین زیر بدنه پهپاد کرار در سال 94

بمب های 500 پوندی یا 225 کیلوگرمی MK-82 که توسط جنگنده های اف-4 و اف-5 نیروی هوایی ارتش جمهوری اسلامی ایران (نهاجا) به طور گسترده ای در جنگ تحمیلی استفاده شد به عنوان بخش سرجنگی در بمب یاسین مورد استفاده قرار گرفته است.

نام بمب یاسین برای اولین بار در رزمایش فدائیان حریم ولایت-7 که در حوالی نیمه آبان 1396 و در اصفهان برگزار شد مطرح شد. هرچند تصویری از آن منتشر نشد اما اعلام شد که این بمب با برد 60 کیلومتر با موفقیت توسط جنگنده اف-7 آزمایش شده است.

سپس در مراسم تحویل 10 فروند جنگنده تهاجمی سوخو-22 به نیروی هوافضای سپاه در روزهای ابتدایی مرداد 1397، در کنار بمب های سقوط آزاد، راکت ها و موشک های هدایت لیزری بینا، بمب یاسین معرفی شد.

مقایسه با تصاویر سال 1394 نشان می داد که این همان بمب زیر بدنه پهپاد کرار است که پس از گذراندن مراحل آزمایش های سختگیرانه در ارتش و سپاه به سمت عملیاتی شدن پیش می رود.

چند ماه بعد و در هشتمین رزمایش هوایی فدائیان حریم ولایت در 20 دی 1397 تصاویری از جنگنده اف-7 مجهز به بمب یاسین مشاهده شد. سپس این بمب در نمایشگاه برگزار شده در دهه فجر در بهمن ماه همان سال به همراه سوخو-22 در بخش نمایش ثابت، در معرض دید عموم قرار گرفته و جزئیات بیشتری از آن نمایان شد.

این نمونه از بمب یاسین دارای جرم نهایی 300 کیلوگرم معرفی شد.

بمب یاسین در نمایشگاه اقتدار40 در پایگاه هوایی مهرآباد

بمب یاسین دارای بالهای باز شونده از نوع پیکانی است. این بالها پیش از رهایی بمب از هواپیما، به صورت جمع شده رو به عقب قرار گرفته اند. بالک های کنترلی این بمب در انتهای کیت هدایت و ناوبری قرار گرفته و دارای ساختار بعلاوه یا پلاس هستند.

یکی از نکات قابل توجه در مورد بمب یاسین، به کارگیری سطوح متحرک روی بال آن است. امری که در مورد کیت های افزایش برد برای پرهیز از پیچیدگی مشاهده نمی شود اما وجود آن سبب انعطاف پذیری عملیاتی بالاتری از نظر برد و خصوصیات پروازی می شود. احتمال داده می شوند که این کیت هدایت به همراه بال تقویت شده، قابلیت به کارگیری با سرجنگی سنگین تر هزار پوندی یا 450 کیلوگرمی را نیز داشته باشند.

بمب یاسین در رونمایی مرداد 1398

با رونمایی رسمی از بمب یاسین در 15 مرداد 1398، این بمب به فهرست تسلیحات عملیاتی جنگنده بمب افکن های ارتش و سپاه افزوده شد.

هواپیماهای اف-4ئی فانتوم نهاجا قابلیت حمل 24 بمب سقوط آزاد 500 پوندی را در جایگاه های زیر بال و بدنه دارند. در صورت فرض جرم 300 کیلوگرمی برای بمب یاسین و اصلاح جزئی در جایگاه های نصب بمب، این جنگنده توانایی حمل نزدیک به همان تعداد بمب یاسین را نیز دارد.

برای نشان دادن ارزش عملیاتی سلاحی همچون یاسین باید توجه داشت که ابعاد منطقه قابل درگیری توسط یک هواپیما با فرض سرعت و ارتفاع کافی، دایره ای به قطر 120 کیلومتر خواهد بود. این به معنای آن است که تنها با 8 فروند جنگنده، تمام نوار مرزی درگیر در جنگ تحمیلی 8 سال قابل پوشش است.

ضمن اینکه این 7 جنگنده به صورت تخمینی امکان حمل 168 بمب یاسین را دارند یعنی می توانند به 168 هدف مجزا تا عمق 60 کیلومتری جلوتر را نیز هدف قرار دهند. رسیدن به چنین توانی، به معنی نیاز به جنگنده کمتر برای انهدام تعداد هدف بیشتر با دقت بالا است.

جنگنده بمب افکن اف-4ئی نهاجا مجهز به 24 بمب 225 کیلوگرمی

یک مثال دیگر در این زمینه، در مورد کشور درگیر جنگ سوریه قابل طرح است. کل مساحت 185180 کیلومتر مربعی این کشور می تواند به صورت تئوری توسط 17 فروند هواپیما (به عنوان مثال اف-4، سوخو-24 یا سوخو-22) پوشش داده شود. در صورت استفاده از هواپیمای بمب افکن تخصصی تاکتیکی سوخو-24 با قابلیت حمل 8 تن محموله جنگی و جرم 300 کیلوگرمی یاسین، 453 هدف مجزا در مساحت کشور سوریه قابل انهدام است. اگر در هر هدف تنها 10 تروریست کشته و زخمی شود، عدد 4530 کشته و زخمی برای یک عملیات هوایی با این بمب افکن ها قابل محاسبه است. حال، تصور کنید که برای انهدام اهداف با مقاومت پائین، به جای یک بمب 300 کیلوگرمی، از یک بمب سبکتر استفاده شود، به این ترتیب، می توان تعداد بیشتری بمب حمل کرده و تعداد بیشتری هدف را مورد اصابت دقیق قرار داد.

تصویری مثالی از پوشش کل نوار درگیری در جنگ تحمیلی با 8 هواپیما مجهز به بمب دورایستا با برد 60 کیلومتر

بمب بالابان برای پاسخ به همین نیاز یعنی مهماتی سبکتر برای انهدام اهدافی با مقاومت کمتر مانند ساختمان معمولی ساخته شده است. بالابان با نگاهی به بمب آمریکایی GBU-53 که توسط شرکت مشهور ریتئون آمریکا ساخته شده، طراحی شده است.

این بمب در زمینه افزایش برد، از پیکربندی مشابه با بمب یاسین بهره می برد. شکل دماغه بالابان که به صورت مدور ساخته شده، متناسب با نیازمندی جستجوگرهای اپتیکی است. از این رو ممکن است در آینده نزدیک، نمونه های بعدی بالابان به جستجوگرهای اپتیکی نیز مجهز شوند.

لازم به ذکر است که هر روش هدایتی شامل GPS، اپتیک، لیزر و رادار، مزایا و معایب خاص خود را دارد و این نیازمندی های عملیاتی است که نوع جستجوگر بهتر برای آن عملیات را مشخص می سازد. در بمب GBU-53 سه نوع جستجوگر نصب شده است که به تناسب نیاز استفاده می شود.

نکته مهم گفته شده در مورد بمب بالابان، استفاده از روش هدایت و ناوبری تلفیقی GPS و INS است. به طور کلی برای هدایت در میانه مسیر تا نزدیکی هدف از سامانه های ناوبری اینرسی استفاده می شود. این سامانه ها که بر مبنای ژیروسکوپ کار می کنند، با گذشت زمان دچار خطای انباشته شده و اصطلاحاً خطای دریفت (Drift) پیدا می کنند.

در گذشته، یک سامانه هدایت در فاز نهایی کار رساندن موشک را به نقطه مد نظر با دقت مناسب انجام می داد اما پس از مطرح شدن سامانه GPS سامانه های ناوبری تلفیقی GPS و INS توسعه یافتند که در طی مسیر، خطای سامانه ناوبری توسط سامانه مکانیابی جهانی، صفر می شود. در فاز نهایی هم GPS و هم سایر روش های هدایت گفته شده مانند اپتیکی می توانند دقت نقطه زنی را تأمین کنند.

هرچند وزن بمب بالابان اعلام نشده اما ابعاد آن نشان می دهد که قطعاً به میزان قابل توجهی و شاید تا 50 درصد سبکتر از یاسین بوده و در نتیجه امکان حمل تعداد بیشتری از آن روی هواپیماهای جنگنده موجود است. به علاوه به دلیل همین وزن سبکتر، بالابان گزینه مناسبی برای حمل توسط پهپادهای مختلف است.

تصویر از حمل 20 بمب GBU-39 (همرده با بمب بالابان) توسط جنگنده اف-15

ساختار بال باز شونده بمب بالابان مشابه یاسین بوده و این بالها در حال نصب روی هواپیما یا پهپاد حامل، به سمت عقب جمع شده اند. بالک های کنترلی بالابان نیز در انتهای بدنه قرار داشته ولی بر خلاف یاسین، از پیکربندی ضربدری یا کراس در آنها استفاده شده است. این پیکربندی نیازمند تمهیدات کنترلی پیچیده تری است زیرا کانال های کنترلی زوایای دوران پیرامون محورهای افقی و عمودی در این ساختار به یکدیگر مرتبط می شوند.

برای اولین بار بمب قائم-1 در 16 بهمن 1396 و مراسم افتتاح خط تولید پهپاد مهاجر-6 رونمایی شد. این بمب با دو جستجوگر اپتیکی مرئی (تلویزیونی) و حرارتی مشاهده شد.

بیشترین برد بمب قائم 6 هزار متر، جرم کل آن 19.5 کیلوگرم، جرم سرجنگی ترکشی شامل 500 ترکش برابر 1.7 کیلوگرم، طول و قطر بمب برابر 116 و 15.2 سانتیمتر و بیشترین سرعت پروزای آن 310 متر بر ثانیه اعلام شده است. در مراسم رونمایی از نسل های جدید این بمب، قائم-5 و قائم-9 معرفی شدند.

خانواده بمب های قائم

هر چند از مشخصات این دو عضو جدید خانواده قائم اطلاعاتی منتشر نشده اما به وضوح این سه بمب تفاوت در ابعاد فیزیکی دارند که طبیعتاً به تفاوت در وزن آنها منجر می شود. پیکربندی قائم-1 و 5 کاملاً مشابه است اما در قائم-9 فاصله بال های اصلی از بالک های کنترلی نسبت به دو نمونه دیگر، بسیار بیشتر شده است.

به نظر می رسد که قائم-9 برای پرتاب از جنگنده های سرنشین دار توسعه یافته است.

به طور کلی بنا بر اعلام وزیر محترم دفاع «بمب های پیشرفته نسل قائم مجهز به انواع سیکرهای مرئی و حرارتی بوده و با دقت نقطه‌‏زنی بهتر از نیم متر قابل نصب بر روی انواع پرنده‏های بدون سرنشین، بالگرد و جنگنده ها می‏‌باشد که به منظور تخریب استحکامات، انهدام تجمع و انهدام اهداف متحرک از آن بهره برداری می شود.» علاوه بر دقت کم نظیر بمب قائم که امکان انهدام خودروهای تاکتیکی را هم فراهم می کند تأکید بر قابلیت به کارگیری بمب قائم روی جنگنده ها، نکته بسیار مهم صحبت های وزیر دفاع بود.

با تجهیز هواپیماهای جنگنده به بمب های کوچک همانند قائم، توانمندی که تنها در برخی کشورها برای نیروهای هوایی در برخورداری از مهمات کوچک ولی نقطه زن ایجاد شده، در اختیار جنگنده های ارتش و سپاه قرار می گیرد.

این بمب های کوچک و سبک، سلاح بسیار مناسبی برای انهدام اهداف کوچک و پرتعداد خصوصاً اهداف متحرک مانند خودروهای انتحاری به شمار می روند.

همچنین قابلیت رها کردن بمب های قائم از ارتفاع حدود 1200 متر تا 3000 متر و امکان به کارگیری آن روی پهپادهای مختلف از شاهد-129 گرفته تا حماسه و مهاجر-6 از دیگر نکات مطرح شده پیرامون قابلیت های بمب های قائم است.

تصویری از جستجوگر تلویزیونی بمب قائم-9

رونمایی همزمان از سه مجموعه سلاح هواپرتاب هوشمند و نقطه زن که شامل دو بمب دورایستا بوده است، نوید حرکت رو به جلوی ارزنده ای در تطبیق توان هوایی کشور با نیازمندی های روز و استفاده هر چه بهتر از ناوگان هوایی موجود را می دهد.

امید است تا کار تطبیق این تسلیحات با تمامی پرنده های عملیاتی خصوصاً جنگنده بومی کوثر هر چه سریعتر به انجام رسیده و علاوه بر بمب های هوشمند جدید، نمونه های متناسب از موشک های بومی راهکنشی مانند بینا-2، شفق و اخگر نیز با جنگنده های موجود خصوصاً کوثر به کارگیری شوند.

خبرگزاری تسنیم