حذف چاپ پایان‌نامه غلط یا درست؟
شاید این ابهام مطرح شود که سالیانه چندین‌هزار پایان‌نامه و رساله دکتری بدون کوچک‌ترین آورده‌ای چاپ می‌شود و حذف آن اتفاق خاصی در نظام آموزش کشور ایجاد نمی‌کند که باید گفت این استدلال اگر از سوی مسئولان آموزش عالی مطرح شود بسیار خطرناک است.
محمدرضا حیاتی: ۱.یکی از سخت‌ترین بخش‌های کلاس‌های نشریه‌نویسی آن هم در جمع‌های دانشجویی پاسخ به این سوال «کلیدی» است که آیا هنوز نشریات «مکتوب» و «چاپی» می‌توانند کارایی دهه‌های گذشته خود را داشته باشند؟ یا به‌عبارتی، «زحمتش» به «هزینه»هایش نمی‌چربد و باید به‌سراغ نسخه‌های الکترونیکی رفت و با یک خروجی PDF کار را به پایان رساند؟ سعی کردم در چند سال برگزاری کلاس‌های نشریه‌نویسی ابتدا و به‌صورت «کامل» به این سوال «بزرگ» پاسخ دهم و پس از آوردن استدلال‌های «دقیق» و نه صرفا «توجیه»وار، به ادامه کلاس بپردازم.
۲.چند روز پیش بود که معاون آموزشی وزارت علوم با صدور بخشنامه‌ای خطاب به روسای دانشگاه‌های کشور چاپ کاغذی پایان‌نامه و رساله‌های دکتری را ممنوع اعلام کرد. در این بخشنامه کوتاه آمده است: «در راستای سیاست‌های دولت و با توجه به عزم دستگاه آموزش عالی در کاهش هزینه‌ها، صرفه‌جویی در مصرف کاغذ و دستیابی به اهداف برنامه مدیریت سبز، همچنین توجه به نقش آموزش عالی در بهینه‌سازی رفتارهای صحیح در جامعه، لازم است همه دانشگاه‌ها و موسسات آموزش عالی از سال تحصیلی آینده نسبت به حذف و ممنوع‌کردن چاپ کاغذی پایان‌نامه‌ها، رساله‌ها، گزارش‌های علمی، گزارش‌های درسی یا تکالیف آموزشی رایج در همه مقاطع و رشته‌ها اقدام کنند.» بعد از انتشار این بخشنامه بود که دانشگاه امیرکبیر نیز در اطلاعیه‌ای از حذف چاپ کاغذی پایان‌نامه‌ها و رساله‌های دکتری خود خبر داد و با آوردن اعداد و رقم‌هایی، به‌نوعی این تصمیم وزارت علوم را یک حرکت مثبت در برابر آنچه آنها «اهداف برنامه مدیریت سبز» می‌نامند، ارزیابی کرد .
در بخشی از اطلاعیه این دانشگاه نیز آمده است: «با توجه به آمار تعداد دانشجویان مقاطع مختلف در سال 95 برای پرینت پایان‌نامه مقاطع تحصیلی کارشناسی، کارشناسی‌ارشد و دکتری حدود سه تن کاغذ مصرف می‌شد که با استناد به اطلاعات تقریبی موجود، هر تن کاغذ معادل قطع 20 درخت، مصرف چهارهزار کیلووات ساعت برق و ۴۰۰ هزار لیتر آب می‌شود. هر درخت نیز به‌طور متوسط قادر است سالانه ۶ کیلوگرم دی‌اکسید‌کربن را به اکسیژن تبدیل کند. با در نظر گرفتن تعداد داوران، اساتید راهنما و مشاور در جلسات دفاع و پیشنهاد رساله، میزان کاغذ مصرفی حداقل 13 تن در سال خواهد بود؛ از این رو حذف یا کاهش پایان‌نامه چاپی و پرینت‌های مربوط موجب کاهش مصرف حدود 15 تا 16 تن کاغذ در سال در دانشگاه صنعتی امیرکبیر خواهد شد .»
۳. می‌توانیم بیشتر با آمار و ارقام بازی کنیم؛ براساس آمارهای رسمی اعلام‌شده، در اردیبهشت ۹۸ هفت‌هزار و ۵۳۱ پایان‌نامه و رساله (پارسا) توسط دانشگاه‌ها و موسسات به ثبت رسیده است. از این تعداد 6 هزار و ۸۶۷ پایان‌نامه کارشناسی‌ارشد و ۶۶۴ رساله دکتری است. همچنین تا پایان اردیبهشت سال جاری، 378 هزار و 709 پایان‌نامه و رساله داخل کشور، ۳۹۹ پارسای خارج از کشور و 165 هزار و 350 پیشنهاده (پروپوزال) در سامانه ملی ثبت پایان‌نامه، رساله و پیشنهاده به ثبت رسیده است که این آمارها قطعا می‌تواند پشتوانه خوبی برای این بخشنامه وزارت علوم برای حذف پایان‌نامه‌ها و رساله‌های دکتری باشد. اما این بخشنامه یک ابهام بزرگ در خود دارد که این اقدام وزارت علوم جدا از صرفه‌جویی‌های اقتصادی و زیست‌محیطی، پایش‌های آمایشی با معیارهای اجتماعی و علمی را در خود دیده است؟
۴.به بند اول متن نگارنده بازمی‌گردیم؛ یکی از مزایای انتشار «مکتوب» یک اثر جدا از برقراری «حس» دوطرفه میان خواننده و متن، قابل اطمینان بودن منابع آن است؛ محققی که بداند قرار است کار تحقیقاتی‌اش درنهایت به‌صورت مکتوب چاپ شود، قطعا از منابع دست‌چندم و غیرقابل استناد استفاده نخواهد کرد، این مساله به‌سادگی می‌تواند برای هر کسی قابل باور باشد که اگر بنا باشد یک اثر علمی منجر به طرحی برای تولید یک محصول شود، آیا نسخه الکترونیکی آن مورد استناد قرار می‌گیرد یا نسخه چاپ‌شده؟ ثانیا، اثر مکتوب در همه دنیا به‌عنوان نماد فکر و تفکر شناخته می‌شود و حذف آن شاید در ابتدا تغییری در نظام آموزشی نخواهد داشت، اما حذف آثار مکتوب در درازمدت می‌تواند یک چالش هویتی برای یک ملت برجای گذارد. ثالثا یک دانشجویی که حداقل 20 سال (12 سال دوران مدرسه، چهار سال کارشناسی و دو سال کارشناسی‌ارشد) از بهترین دوران خود را وقت تحصیل کرده است، نباید یک اثر مکتوب از خود برجای گذارد؟
البته شاید این ابهام مطرح شود که سالیانه چندین‌هزار پایان‌نامه و رساله دکتری بدون کوچک‌ترین آورده‌ای چاپ می‌شود و حذف آن اتفاق خاصی در نظام آموزش کشور ایجاد نمی‌کند که باید گفت این استدلال اگر از سوی مسئولان آموزش عالی مطرح شود بسیار خطرناک است؛ استدلالی که مسئولان آموزش عالی کشور نشان داده‌اند در این نوع تصمیم‌گیری‌ها سابقه قابل‌توجهی بر جای گذاشته‌اند که آخرین آن محدودیت در توسعه رشته‌های مقطع دکتری به بهانه بیکاری فارغ‌التحصیلان این مقطع است، یعنی به‌جای اینکه با یک نگاه کارشناسی و دقیق به اصل مشکل پرداخته شود، با تغییر صورت‌بندی، نسخه دم‌دستی برای «حل مساله» ارائه می‌شود. مساله حذف پایان‌نامه‌ها و رساله‌های دکتری نیز با توجه به تفکر حاکم بر وزارت علوم را می‌توان در این مسیر تفسیر کرد .
۵. به هر حال اگر قرار بر اجرای این تصمیم باشد، بهتر است با یک بازبینی جدی‌تر به آن نگاه شود. قطعا نگارنده درصدد نفی حذف چاپ پایان‌نامه‌های بی‌کیفیت نیست، اما توجیه‌های صرفا اقتصادی بدون نگاه به آینده و آثار هویتی یک اثر مکتوب نمی‌تواند قابل پذیرش باشد. نشریه نشنال جئوگرافیک (National Geographic) یکی از مشهورترین و پراعتبارترین مجلات مرتبط با علوم طبیعی در جهان است که گفته می‌شود ۳۶۰ میلیون نفر مشترک در دنیا دارد؛ این نشریه مدتی پیش در نظرسنجی خود اعلام کرده بود به‌دلیل مشکلات کاغذ تصمیم به انتشار الکترونیکی آن در سطح جهان دارد؛ نتیجه این نظرسنجی بسیار جالب است، بیش از 90 درصد خوانندگان با آن مخالفت کرده و دلیل آن را تنها «حس» ورق زدن صفحات این نشریه اعلام کرده بودند .
روزنامه فرهیختگان
