«تعزیه» به سبک بوشهریها
میگویند تعزیه در استان بوشهر قدمتی به اندازه عمر این هنر در کشور دارد و اجرای کامل آن زمانی طولانی را میطلبد، اما شدت گرمای هوا در مناطق بندری جنوب تعزیه امسال را دستخوش تغییر کرده است.
سیدعبدالرضا صدری از شبیهخوانانی است که سالهاست در استان بوشهر و بندر گناوه فعالیت میکند. او در گفتوگویی با ایسنا درباره این هنر آیینی توضیح داد: من تعزیه را از پدرم که او هم شبیهخوان بوده آموختهام و به این ترتیب نسل اندر نسل آن را یاد گرفتهایم و من به خاطر تُن صدایم، شبیهخوان «زینب» بودم اما از زمانی که شبیهخوان امامان فوت کرد من نقش او را اجرا میکنم.
وی ادامه داد: پدرم حدود ۱۶۰ سال پیش در زمانی که احمدرضا دریابیگی دریابان بوشهر بوده و لنج و کشتیهای بزرگی داشته، نسخههایی را از بحرین، قطر و کراچی به ایران آورد که کاغذهای آن را نیز هنوز نگه داشتهایم. این نسخهها حدود ۷۰ مجلس است اما اکنون شاید ۳۰ نسخه از آن باقی مانده باشد که پدرم آنها را پیش از فوتش به من به عنوان پسر بزرگش داد تا آن را به نسلهای بعدی خود برسانم.
این شبیهخوان اضافه کرد: معمولا در این استان مجالس تعزیه را از ابتدای محرم اجرا میکردیم، اما امسال به دلیل گرمای زیاد هوا در بنادر، میخواستیم فقط در روزهای هشتم، نهم و دهم محرم اجرا کنیم ولی باز هم هوا بسیار گرم و شرجی است بنابراین برخی پیشنهاد دادند تا در اربعین تعزیهها را اجرا کنیم اما چون اطلاعرسانی کرده بودیم که در این سه روز تعزیه اجرا خواهد شد، احتمالا همین کار را خواهیم کرد.
صدری با اشاره به تعدد مجالس تعزیهخوانی در این استان گفت: ما تعزیههای بسیاری داریم که تمام واقعه عاشورا را بیان میکند و از زمان حرکت امام حسین(ع) از مکه تا شهادتشان در کربلا را به صورت ادامهدار و سریالی اجرا میکنیم و هر اجرا حدود دو ساعت است و مانند دیگر تعزیهها که در شهرها کوتاه و تکموضوعی اجرا میشوند، نیست.
این تعزیهخوان گفت: ما اکنون تعزیههایمان را در شهر اجرا نمیکنیم چون افراد بهخصوصی مخاطب این نمایش آیینی هستند. بنابراین ما ابتدا در روستای آبا و اجدایمان اجرا میکردیم، سپس اهالی روستای عباسی هم به این هنر آیینی علاقهمند شدند و خواستند که در این روستا تعزیهها اجرا شود و اکنون هم بیشتر شبیهخوانان ما از اهالی این روستا هستند. همچنین پیشنهادات زیادی از روستاهای دیگر داریم اما واقعا کار سختی است و از پسِ اجرای همه آنها برنمیآییم. ضمن اینکه چون جنگ و جدال و حمله با شمشیر و اسب هم داریم در جای مشخصی تعزیهها اجرا نمیشود و در سطح روستا هر جایی که امکانش وجود داشته باشد، این مجالس را اجرا میکنیم.
به گزارش ایسنا، تعزیه در ادبیات ملل خصوصا در میان مسلمان نواحی مختلف معانی و مفاهیم گوناگون دارد اما مفهوم اصطلاحی آن در حقیقت اطلاق آن به نمایش واقعههای تاریخی- مذهبی از سویی و تابوتواره یا انگاره و شبیه گور و ضریح شهیدان و امام حسین(ع) از دیگر سو است. استان بوشهر همچون سایر نقاط کشور از دیرباز این نمایش سنتی را تجربه کرده و بررسی سیر تاریخی تعزیه در استان بوشهر نشانگر این نکته است که عمر تعزیه در این دیار برابر با عمر این نمایش در کشور است.
طبق گزارش منتشرشده در نشریه تخصصی تئاتر «نمایش» براساس منابعی همچون کتاب «نمایش در ایران» بهرام بیضایی، «تعزیهخوانی حدیث قدس مصایب در نمایش آیینی» علی بلوکباشی، «اهل ماتم آواها و آیین سوگواری در بوشهر» محسن شریفیان و «بنیاد نمایش در ایران» ابوالقاسم جنتی عطایی یک نکته قابل توجه درباره این هنر آیینی این است که کهنترین سند تعزیه ایران مربوط به استان بوشهر است. این سند مربوط به سفرنامه "کارستون نیبور" سیاح آلمانی که در جزیره خارک شرح مفصلی از تعزیه روز عاشورا را که در این جزیره دیده، نگاشته است. البته نیبور به دلیل عدم آشناییاش با اشخاص، وقایع و قصه اشتباهات فاحشی در نوشته انجام داده است.
شکل اجرایی تعزیه در بوشهر در آغاز به همان شکلی است که بهرام بیضایی در کتاب نمایش در ایران یاد میکند: "ابتدا تنها دستههایی بودهاند که به کندی از برابر تماشاچیان میگذشتند و با سینه زدن و زنجیر زدن و کوبیدن سنج و نظایر آن و حمل نشانهها و علمهایی که بیشباهت به افزارهای جنگی نبود و نیز همآوازی و همسرایی در خواندن نوحه ماجرای کربلا را به مردم یادآوری میکردند. در مرحله بعد آوازهای دسته جمعی کمتر شد و نشانهها بیشتر. یکی از دو واقعهخوان ماجرای کربلا را برای تماشاگران نقل میکردند و طبل و نوحه آنها را همراهی میکرده است. چندی هم به جای نقالان شبیه چند تن از شهدا را به مردم نشان دادند که با شبیهسازی و سالهای نزدیک به واقعیت میآمدند و مصائب خود را شرح میدادند. مرحله بعد هم گفت و شنید شبیهها بود و بعد پیدایش بازیگران..."
شبیهخوانی در بوشهر با سایر نقاط کشور تفاوت عمدهای دارد یا به عبارت دیگر ویژگیها و شاخصههایی که فرهنگ عامه و تاثیر وقایع تاریخی سبب به وجود آمدن آنها شده، خاص تعزیه این دیارند. مهمترین این تفاوتها را میتوان در چند مورد خلاصه کرد:
* برجستهترین نکته که در تعزیه بوشهر دیده میشود و در هیچ نقطهای از مملکت همانندی ندارد، حضور شبیهخوانان زن در نقشهای زنان در مجلس تعزیه است. این نکته از دیرباز در تعزیه بوشهر وجود داشته و متعلق به یک دهه اخیر نیست. بنابراین زنان همچون مردان شبیهخوان نسخهها را به تحریر میخوانند اما تفاوت میان آنها با شبیه خوانان مرد آن است که زنان چهرههای خود را با روسریهای مشکی و یا با پارچههای سبز میپوشانند. نکته قابل توجه آن است که بازی در نقش زنان در تعزیه بوشهر تابع شریط خاصی است و هرکسی نمیتواند شبیهخوانی کند. به طور مثال آنها باید حتما از خانواده سادات باشند چرا که معتقدند این سادات از نوادگان امام حسین(ع) هستند.
* نحوه برگزاری تعزیه در استان بوشهر علیرغم کوچک بودن این استان به شکست با هم متفاوت است. مثلا در شهر بوشهر تعزیه هرگز به شکل مجلس برگزار نمیشود و کلا در ایام محرم و صفر تنها پنج مراسم برگزار میشود: روز تاسوعا، روز عاشورا، روز سیزدهم محرم، روز اربعین، روز ۲۸ صفر.
* طراحی لباس شبیهخوانان در بوشهر ارتباط مستقیمی با وقایع تاریخی که در آن بندر رخ داده است، دارد به طور مثال هجوم بیگانگان و اشغال توسط نظامیان انگلیسی باعث شده طراحی لباس شبیهخوانان تعزیه در بوشهر بر اساس طراحی لباس افسران نظامی انگلیسی باشد.
*در شهر بوشهر و کلیه نقاط این استان که تعزیه برگزار میشود، هرگز مکانی به نام تکیه یا هر محل سربسته دیگری که محل اجرای تعزیه باشد، وجود ندارد. همه مجالس تعزیه در استان بوشهر در میدان وسیع و باز انجام شده و میشود.
* در بندر بوشهر معماری و بافت سنتی ارتباط مستقیمی با اجرای تعزیهها دارد. دلیل عمده آن این است که میدانهای تعزیه در دل بافت سنتی قرار دارند و با توجه به شکل خاص معماری بوشهر شبیه به یک تکیه عمل میکنند چرا که در هنگام اجرای تعزیه مردم در چند سطح مختلف: نشسته دور میدان، نگاه کردن از پشت پنجرهها یا از ایوان وپشتبام خانهها آن را نگاه میکنند.
* بررسی نسخههای تعزیه در استان بوشهر نشان میدهد که این نسخهها علاوه بر شعر و نظم جملات نثر بیشمار دارند. هر چند ریشهشناسی این نسخهها به دلیل عدم نگارش تاریخ و نویسنده ما را به جایی نمیرساند اما عدهای از اهالی تعزیه بر این اعتقادند که این نسخهها وارداتیاند یعنی از سایر نقاط کشور وارد استان شدهاند. اما نکته واضح آن است که تعزیهگردانان خود اشعار و جملاتی به نظم یا به نثر به آن اضافه کردهاند.
* یکی دیگر از شاخصههای مهم در تعزیه بوشهر که در این سالها دیده نمیشود آن است که در تعزیه روز عاشورا بر اساس خود واقعه تاریخی عاشورا نزدیک به ظهر برگزار میشود.این مجلس طوری تنظیم شده بود که مردم نماز ظهر عاشورا را در خود میدان تعزیه و به همراه شبیهخوانان مجلس به جماعت میخوانند تا به نوعی یادآور نماز ظهر عاشورای امام غریبشان باشد.
منبع: ایسنا
مسئولیت صحت اخبار ارائه شده به عهده منبع خبر بوده و این رسانه صرفاً رسالت اطلاعرسانی خود را در این رابطه انجام میدهد.