امنیت آبی؛ ابزاری توانمند برای آغاز درگیری و یا تعاون و همکاری

به گزارش گروه جامعه خبرگزاری فارس، تاریخ تمدن بشری، سرشار از وقایع و چالش هایی است که بر سر آب در نقاط مختلف دنیا و میان اقوام و گروه های مختلف رقم خورده است که مستقیم و یا غیرمستقیم منشا تحولات مثبت و منفی بسیاری گردیده است؛ با این حال، همواره مدیریت دسترسی به آب، محوری نیز برای همکاری و تعاون در میان بهره برداران مختلف بوده است؛ دو سویی از یک سکه که جنبه های مختلف مدیریت منابع آب را بازگو می کند.

ریشه چالش های آبی در ماهیت منابع آب نهفته است. منابع آب از تقسیمات سیاسی پیروی نمی کنند و به طور گسترده ای در میان مناطق مختلف سرزمینی و کشورها به اشتراک گذارده شده اند به طوری که بالغ بر 260 رودخانه بزرگ دنیا، دارای حوزه آبریز مشترک میان دو یا چند کشور هستند.

در جدول زیر، شمارگان حوزه های آبریز مشترک بین المللی به تفکیک نواحی مختلف دنیا قابل مشاهده است.

بر این اساس، غالب رودخانه های اصلی دارای حوزه آبریز گسترده و بین المللی هستند. به طور مثال حوزه آبریز رودخانه نیل که شاهرگ اصلی کشور مصر تلقی می شود؛ در میان 10 کشور، دانوب در میان 18 کشور، آمازون 8 کشور و رودخانه گنگ براهماپاترا از اراضی متعلق به 5 کشور سرچشمه گرفته و یا در آن ها جریان دارند.

منابع آب مشترک صرفا به آب های سطحی و رودخانه ها محدود نمی شوند، بلکه آبخوان های زیرزمینی نیز در مناطق مرزی بطور مشترک میان کشورهای هم مرز تقسیم شده و در صورت عدم تعریف نظام بهره برداری مشترک، در معرض بهره برداری ناپایدار و یا ایجاد چالش و درگیری محلی- منطقه ای و یا بین المللی هستند.

تصویر زیر نمایی کلان از موقعیت آب خوان های بزرگ جهان را نشان می دهد (منبع یونسکو).

وجود این سطح گستردگی از منابع آبی مشترک گرچه حاکی از زمینه بروز تعارض و درگیری است اما در صورت خردورزی سیاسی، محوری برای تعریف منافع همسو و مشترک و تعامل همکاری است.

نمونه این سطح از تعامل و همکاری در سطوح محلی و در مناطق خشک و کم آب جهان از دیرباز به روشنی قابل مشاهده بوده به طوری که به اعتقاد برخی صاحب نظران از جمله ویتفوگل (در کتاب استبداد شرقی)، تا آنجا پیش رفته است که ساختار حاکمیت را بر گرد خود شکل داده است.

بارزترین نمونه در این میان، احداث و بهره برداری از قنوات در قالب نظام های یکپارچه مشترک است که به صورت محلی و منطقه ای خود قواعد، نظام ها و روابط انسانی مترقی ای شکل داده است. با فاصله گرفتن از ابعاد محلی و رسیدن به سطوح حاکمیت های ملی، متاسفانه دایره تعاون و همکاری کوچک شده و در مقابل زیاده خواهی و تمامیت خواهی ها افزایش می یابد.

کشورهای بالادست رودخانه ها در صورت داشتن قدرت کافی، از آب به عنوان ابزاری برای قدرت طلبی و سلطه بر کشورهای پائین دست استفاده کرده (نقش کشور ترکیه در رابطه با رودخانه دجله و فرات) و به همین شکل کشورهای پایین دست در صورت برتری استراتژیک، کشورهای بالادست را همواره مورد تهدید و فشار برای رعایت سقفی از برداشت می کنند (نقش کنترلی کشور مصر برای رودخانه نیل).

رابطه آبی بین یک کشور و همسایگانش همواره یک سویه نیست. به طور مثال کشور پهناوری چون ایران، ممکن است منشا و یا مقصد رودخانه های متعدد مرزی باشد به نحوی که ایران عمدتا در نواحی شرقی پذیرای رودخانه های سرچشمه گرفته از کشورهای همسایه (هریرود و هیرمند) و در مرزهای غربی منشأ رودخانه هایی است که به کشور همسایه عراق منتهی می شود؛ در چنین شرایطی رعایت انصاف و دیپلماسی آب (Hydro diplomacy) در تعاملات و برنامه ریزی های آبی بسیار بیشتر قابل سنجش و مورد انتظار است.

علاوه بر فاکتور انصاف، عامل مهم پایدارسازی هر گونه توافقی، تعریف رابطه پایدار مبتنی بر برد ـ برد خواهد بود. به عبارت دیگری هر توافقی تا زمانی معتبر خواهد بود که متضمن منافع تمام کشورهای گرداگرد باشد و وابستگی توأمان همه طرفین به منابع و منافع آن را به دنبال داشته باشد.

مثال روشنی برای این موضوع تعامل ایران با همسایه شرقی خود (کشور افغانستان) است، ایران که برای تأمین آب دومین کلانشهر خود، به طور مشترک با ترکمنستان بر رودخانه مرزی هریرود که بالغ بر 60درصد از حوزه آبریزش در افغانستان (رشته کوه های هندوکش) واقع است سد دوستی را احداث کرده است؛ در زمان برنامه ریزی احداث سد، به دلایل مختلف از جمله عدم وجود ثبات و استقرار دولت مرکزی در افغانستان، سهم و نقش جدی برای آن کشور در نظر نگرفته و اکنون که با ایجاد ثبات نسبی با طرح های مدیریت منابع آب در افغانستان و سدسازی های متعدد آن کشور بر سرشاخه ها مواجه است؛ خود را ناچار به تامین آب جایگزین از مسافت های بسیار دورتر و با هزینه های گزاف می بیند.

ضمن آنکه سرمایه گذاری کلان صورت گرفته برای احداث سد و خط لوله انتقال آن به مشهد و سایر تأسیسات وابسته در حال چشم پوشی است.

نقشه و مسیر رودخانه هریرود در تصویر زیر قابل مشاهده است.

نادیده گرفتن حق هرگونه مدیریت و استحصال آب های سرزمینی برای افغانستان از این جهت از دور انصاف خارج است که ایران پیش ­تر تمامی آورد سرزمینی خود به رودخانه هریرود را کنترل و پیش از خروج از ایران بازایستانده است و کماکان نیز با احداث سدهای جدید مصمم بر قطع کامل هر گونه جریانی به آن سوی مرزها است. نمونه این سیاست را در مناطق مرزی غرب کشور نیز از سوی ایران شاهد هستیم.

پس در چنین شرایطی هیچ پیمان اخلاقی و یا حقوقی متضمن رابطه پایدار آبی نخواهد بود، مگر آن که آب به عنوان کالایی استراتژیک و اقتصادی، به عنوان بستری برای اشتراک و تبادل منافع دو کشور و وابستگی متقابل تعریف شد. با نگاهی کلان بر این موضوع؛ یکی از ساده ترین حالت هایی که به ذهن می رسد تعریف برنامه تبادل آب و انرژی در میان ایران و افغانستان است.

ایران در دسترس ترین منبع انرژی برای افغانستان است به طوریکه افغانستان از جمله کشورهای مقصد برق صادراتی ایران بوده و به طور ثابت بخشی از سوخت خود را نیز از ایران تامین می نماید. دیگر وابستگی افغانستان به ایران، ترانزیت جاده ای و ریلی است که در میان سایر وابستگی های کالایی این کشور، امتیازات مثبتی برای تثبیت یک همکاری چندجانبه را فراهم می آورد.

بدین طریق اگر ایران در دیپلماسی ای فعال و منصفانه، این اطمینان خاطر را در همسایه شرقی خود ایجاد کند که منبع اقتصادی و پایدار برای تامین انرژی مورد نیاز اوست، این امکان را خواهد داشت تا بر نظام قابل اعتمادی از مدیریت آب مشترک برنامه ریزی کند و تا جاری بودن توافق، با عدم برداشت از منابع استراتژیک خود (آب های زیرزمینی)، اطمینان لازم برای هرگونه شرایط غیرمترقبه را حاصل آورد. این حالت نه تنها گزینه ای بسیار ارزان تر از احداث خط لوله ای به طول 1700 کیلومتر از سواحل جنوبی دریای عمان و شیرین سازی آب دریاست که نهایتا آبی بسیار گران برای دولت (و نه مردم بعلت تعلق گرفتن رایانه سنگین دولتی به آب شرب) فراهم می کند بلکه حسن همجواری با کشور همسایه را دو چندان خواهد کرد.

نویسنده: محمد بهنام رسولی و مهدی زینلی

منبع: فارس

مسئولیت صحت اخبار ارائه شده به عهده منبع خبر بوده و این رسانه صرفاً رسالت اطلاع‌رسانی خود را در این رابطه انجام می‌دهد.