نگاهی به مجموعه شعر «بهانه‌ها»

انتقاد از بی‌عدالتی با زبان شعر

کدخبر: 2114961

آنچه از درون‌مایه اشعار کتاب «بهانه‌ها» برداشت می‌شود این است که شاعرش روحیه‌ای اصلاح‌طلبانه و آرمان‌خواه دارد که او را واداشته تا از نعمت سخن، در مسیر انتقاد از بی‌عدالتی بهره‌ ببرد.

خبرگزاری فارس - گروه کتاب و ادبیات: «ادب اعتراض» به آن دسته از آثار ادبی در ادبیات جهان اطلاق می شود که به نوعی روح انتقاد یا اعتراض و مقاومت شاعر یا نویسنده را در برابر عوامل تحمیلی اجتماعی و سیاسی حاکم منعکس کرده است.

آغازگران آن در حوزه نظم به طور برجسته در قرن سوم تا پنجم ناصرخسرو و سنایی غزنوی هستند که پس از آنها تا به امروز اکثر شاعران، ستودنی ها را ستوده اند یعنی عناصر ارزشمندی چون شجاعت، عدالت، عفت، آزادی، انسان دوستی و ناشایست ها را در اشعار خود تقبیح کرده اند که ظلم و بی عدالتی و فسق و فجور از آن دسته اند. «ادبیات اعتراض» تاکنون بخش وسیعی از شاهکارهای شعر جهان را به خود اختصاص داده و بیشتر وامدار آموزه های دینی، اخلاق و حماسه بود ه است عوامل مهم و موثر در ظهور آن به دو دسته قابل تقسیم اند.

الف . عوامل درونی که همان تعلیمات دینی و آموزه های مذهبی است که شاعران را بر آن داشته تا التزام عملی برعقاید خود داشته باشند و در زمره «یقولون مالاتفعلون» نباشند.

ب . عوامل بیرونی که به طور عمده اوضاع و احوال اجتماع را در برمی گیرد، اجتماعی که پُر از رفتارهای ظالمانه و ریاکارانه است.

آنچه از درون مایه اشعار کتاب «بهانه ها» برداشت می شود این است که شاعرش روحیه ای اصلاح طلبانه و آرمان خواه دارد که او را واداشته تا از نعمت سخن، در مسیر انتقاد از بی عدالتی بهره ببرد. «بهانه ها» دارای تنوع موضوعی فراوانی است ازعشق و تغزل گرفته تا جنگ و موضوعات مذهبی و اجتماعی و عرفانی... نگاه پروانه نجاتی به دنیای پیرامونش نگاهی نقد آمیز است اما نه با لحنی تند و زننده بلکه بیشتربا لحن آرام فطرتش گره خورگی دارد.

«برای خیل مترسک که خالی اند از دل / خیال و خاطره و اضطراب بی معنی ست»، «میراث خوار خانه ی موروثی غمم / از درد انحصاری امثال من نپرس »، « ماییم و عشق، شاخه نباتی که هست و نیست /اسکندریم و آب حیاتی که هست و نیست / سرگشتگان دایره ی تنگ زندگی/ درجستجوی راه نجاتی که هست و نیست »

اما وقتی که حرف از دغدغه های مذهبی وعدالتخواهانه باشد اعتراض را با لحنی حماسی و کوبنده همراه می کند: «به اسکندر بگو تاریخ در زندان نمی ماند/ زمین هم در مدار بسته ی طغیان نمی ماند/ بدون شک به پایان می رسد زور زر و تزویر/ مسیحای عدالت تا ابد پنهان نمی ماند» و گاهی به اعتراضش عمق و وسعت بیشتری می دهد و به آغاز خلقت برمی گردد «که بود آنکه فریبم داد، به بوی گندم و ناز سیب؟/ فروکشید مرا از عرش، به روی این کره ی خاکی» اعتراض حتی در اشعاری با مضامین کاملا عاشقانه هم خودنمایی می کند «آنقدرها که عاشق اوبودم، او نبود/ در واژه های سوخته اش رنگ و بو نبود/ آن روزها که چیدم از آن باغ سبز، سیب/ دست فریبکاری اش اینقدر رو نبود»

در شعرهای خانم نجایی یکی دیگر از درون مایه های پرتپش و پررنگ، «انتظار» است که گاهی به شیرینی آن می پردازد و امید اندیشانه می نویسد و گاهی در پی فریاد رس، به ستوه آمدن از ظلم و تظاهر را فریاد می کشد:

« من خواب دیده ام که می آید کسی ز راه / سرمی کشد به خلوت دلشوره زارها»، «ببین تو عزت لات و منات و عزی را / تبر ز دست تو دلخور شده ست ابراهیم/ دمیده بر ریه ی شهر، دود تلخ ریا / و روزگار تظاهر شده ست ابراهیم »

یکی دیگراز درون مایه های قابل تأمل «بهانه ها» جنگ است. جنگ و تبعات آن مثل حسرت، غربت، رنج، مرگ و سایر مسائلی که در رویارویی با این حادثه قابل پردازش اند و محتوای این گونه شعرها نسبت به سایر اشعار، عینی گرایی و جزئی نگری بیشتری دارد شاید یکی از دلایلش شرایط زیست محیطی و زادگاه شاعر باشد که در آن جنگ را از نزدیک لمس کرده است.

«عاقد دوباره گفت وکیلم؟ پدر نبود / ای کاش در جهان ره و رسم سفر نبود »، « جاماند زیر وحشت آوار مادرم / دیوار ریخت بین دوابروی خواهرم » و به راستی اگر شاعر نتواند یک مطلب تکراری و به گوش همه رسیده را به گونه ای موشکافانه و هنرمندانه به واژه بکشد آن هم با توصیف جزئیات محیط، وضعیت روحی و رفتارهای انسانی تا جایی که مخاطب بتواند با آن همذات پنداری کند کار چندانی نکرده است و مسلما فرق زیادی است بین شاعری که تنها به توصیف رشادت های رزمندگان و مدح آنها می پردازد با کسی که ویران شدن خانه و احوال کودکان را لحظه به لحظه به تصویر می کشد و بغض مانده در گلوی نوعروسانی که باید بی بدرقه پدر به خانه بخت بروند را می بیند.

از ویژگی های کتاب «بهانه ها» سادگی بیان است که گزارش گونگی برخی اشعار و استفاده از روایت های خطی ساده و تخیلی نه چندان عمیق باعث این ویژگی شده است، تخیلی که سبب می شود شعرها کمتر دارای ابعاد معنایی و ظرفیت خوانش و تأویل باشند. ممکن است در شعر به مضامین پیچیده ی فلسفی و عرفانی هم پرداخته شده باشد، شعارگونه نباشد و تصاویری را هم در خود گنجانده باشد اما لایه های درونی چالش برانگیزی نداشته باشد. اما با این همه به سختی می توان شعری را در این کتاب یافت که مضمون قابل تأمل و پیامی ارزشمند را در خود نگنجانده باشد.

شاعر «بهانه ها» با نگریستن به افقی روشن می نویسد و خوب می داند که چه می خواهد بگوید و حتی چگونه باید بگوید اما در مواردی به چگونه گفتن اش اهمیت کمتری می دهد آن هم با در مواجهه با زبان و دقایق آن، از جمله حذف «را» مفعولی در برخی موارد بخاطر محدودیت وزن «می شمارم نفسش؛ یک، دو، سه ...آرام آرام»، «چه خوب چیده خدا مهره های شطرنجش»، «کدام دست قساوت شکست پهلویت؟» همینطور کژتابی و دوپهلو به نظرآمدن «سیب تازه چید تو را» در بیت «اراده کرد زمین قصه را تمام کند/ که از بهشت، خودش، سیب تازه چید تو را » که مشخص نمی شود مقصود شاعر کدام است «سیب تازه برای تو چید» یا «تو را چون سیب تازه چید»؟؟

یکی دیگر از موارد، تتابع اضافات است که گاهی می تواند از فصاحت کلام بکاهد آن هم وقتی که اضافه کردن کلمات به یکدیگر به واسطه کسره به گونه ای باشد که مخاطب نتواند ارتباط کلمات را با یکدیگر به آسانی بفهمد و معنا را به ذهن بیاورد مانند: «در جاری ترنم شیرین لای لای /ماهور بغض های تو تنبور می زند» یا استفاده از واژه «تراکم» به جای «متراکم» در بیت «قیامتی ست از انبوه مهربانی وعشق/ بهشت و دوزخ او خلوت و تراکم نیست» همچنین عدم یافتن ارتباط منطقی میان دو مصرع در بیتی دیگر «اگر نخوانمش از من سراغ می گیرد/ میان من وَ تو اینقدرها تفاهم نیست» و آیا به راستی یاد کردن از کسی و سراغ گرفتن از او به معنای تفاهم داشتن با اوست؟!

بد نیست اشاره ای مختصر داشته باشم به فصل پایانی کتاب که «مادرانه ها» نام دارد و شامل نصیحت ها و گفتگوهای صمیمانه شاعر با فرزندانش است، که زبانی عامیانه دارد و در مواردی با طنز آمیخته است که این شوخ طبعی درواقع، حساسیت و نکته سنجی شاعر را در پی دارد که با دیدن پریشانی و ناهنجاری اجتماع و ضعف اخلاقی، خشم و غضب خود را اینگونه منعکس کرده است اگرچه این سروده ها ممکن است در برخورد اول سطحی به نظر بیایند اما در آینده ای نه چندان دور می توانند به خوبی بازتاب دهنده تصویری شفاف باشند از جامعه امروز ما و وضعیت جوانانمان و مسائلی که خانواده ها با آن دست و پنجه نرم می کنند.

«بهانه ها» عنوان یکی ازمجموعه اشعار پروانه نجاتی است که در 84 صفحه توسط انتشارات شهرستان ادب منتشرشده است.

یادداشت از حسنا محمدزاده

منبع: فارس

مسئولیت صحت اخبار ارائه شده به عهده منبع خبر بوده و این رسانه صرفاً رسالت اطلاع‌رسانی خود را در این رابطه انجام می‌دهد.

ارسال نظر: